Mazurskie chaty

SPIS TREŚCI

Informacje ogólne
Informacje szczegółowe
Historia
Galeria
Atrakcje w pobliżu
Noclegi w pobliżu

ARTYKUŁ MAZURSKIE CHATY

Mazurskie wsie miały kształt ulicówek – położonych wzdłuż drogi, rzeki, rzadziej kształty owalne – gdy chałupy budowano wokół np. kościoła lub stawu.
W II połowie XIX wieku budownictwo murowane zaczęło wypierać drewniane. Powstawały charakterystyczne budynki mieszkalne i użytkowe z czerwonej cegły. Za panowania gaulaitera Ericha Kocha w latach 30 XX wieku masowo powstawały charakterystyczne kochówki – niewielkie, parterowe domki pokryte tynkiem z dwuspadzistym dachem o charakterystycznej linii z lekko wklęsłymi bokami.

⇒ Informacje szczegółowe

Chałupa mazurska, pod względem konstrukcji, ale i wyglądu ma wiele wspólnego z chałupami sąsiednich Kurpi. Ściany budynków stawiano w układzie wieńcowym, czyli bal na bal, ze starannie obrobionych kloców, nigdy zaokrąglonych, zawsze prostokątnych. Belki były tak starannie obrobione i połączone, że dzisiaj mimo iż od wybudowania najnowszych chat mazurskich minęło niemal 60 lat, szpary między belkami widać tylko z bliska. Regułą było malowanie ścian smołą drzewną a obecnie różnymi impregnatami, lub nawet przepalonym olejem silnikowym, co nadaje ścianom ciemny, wręcz czarny kolor.

W ścianach umieszczano okna i drzwi, zazwyczaj jaśniejsze od ścian, często białe, zielone, błękitne. Okna były dużo mniej zdobne niż na Kurpiach. Często były wyposażone w okiennice, czasem otaczały je ozdobnie wycięte deski. Drzwi robiono z deseczek układanych w jodełkę, romby itp.

Fragment podcienia szczytowego chałupy z okolic Mrągowa

Dachy domów mazurskich, obowiązkowo dwuspadowe, kryte są zazwyczaj dachówką holenderką, gdyż w pod koniec XIX w. rząd pruski, ze względów pożarowych zakazał krycia strzechą. Strzechy są więc tutaj bardzo rzadkie. Szczyty chałup często były ozdabiane deskami, układanymi w desenie, czasem były zwieńczone ozdobnie ciosanymi sterczynami.

Szczyty chałup mazurskich bywały wysunięte przed ścianę parteru na kilkadziesiąt centymetrów i oparte na kilku ozdobnie ciosanych słupkach. Powstał w ten sposób tak zwany dom z podcieniem szczytowym jedno z piękniejszych rozwiązań w budownictwie drewnianym. Niestety szacuje się, że do dziś pozostaje ich tylko kilka, może kilkanaście.

Dom z podcieniem szczytowym. Wieś Sobole w pow. Olecko

Inwencja twórcza Mazurów znajdował ujście w gankach, których różnorodność jest taka, jakiej nie ma nigdzie indziej. Należy tutaj wspomnieć o wiosce Hejdyk znajdujące się w gminie Pisz, gdzie mamy kilkadziesiąt ganków, a każdy inny. Ganki były dostawiane do ściany dłuższej, gdyż w niej znajdowało się zawsze wejście. Jeżeli budynek stał wzdłuż drogi, to ganek stawiano oczywiście po stronie reprezentacyjnej, czyli od ulicy.

Zagroda mazurska z domem ustawionym szczytem do drogi

Chałupy Mazurskie są zazwyczaj ustawione równolegle do drogi. Między drogą a domem znajdują się ogródki kwiatowe. Za budynkiem mieszkalnym mamy podwórko wokół którego na prawo i lewo stawiano chlewy, obory i stajnie, w głębi zaś, naprzeciwko domu, stodołę. Bardziej tradycyjny jest jednak układ budynków charakterystyczny również dla Kurpi: dom ustawiony szczytem do drogi, a za nim w pewnym oddaleniu czworobok zabudowań gospodarczych.

W ogródkach przed domami, często rosną malwy, krzewy bzów czyli lilaków, czasem czarne bzy, jaśmin. Gospodarstwom towarzyszą wysokie drzewa przede wszystkim lipy, klony, brzozy, które zdobią siedliska, dają cień, ale przede wszystkim chronią zabudowania przed piorunami.

Konstrukcja szkieletowa i przysłupowa chat mazurskich

Chałupy o konstrukcji szkieletowej (ryglowej), niesłusznie nazywnej murem pruskim, pojawiły się na Mazurach za sprawą osadników z Niemiec oraz zachodniej i północnej Europy. Były tanie w budowie, a także atrakcyjne wizualnie. Z drewna impregnowanego i barwionego na ciemno wykonywano jedynie ważniejsze elementy konstrukcyjne (podwalina, płatew, zastrzały, rygle). Pola szachulcowe wypełniano glinobitką lub cegłą i malowano je na biało. Glinobitkę tworzyły drewniane żerdzie, owinięte słomą i oblepione gliną, często zmieszaną z sieczką. Tego typu budownictwo występuje na terenach dawnych Prus Wschodnich, w dolinie dolnej Wisły, a także na całym Dolnym Śląsku, w Górach Kaczawskich i na Pogórzu Kaczawskim.

Elementem nośnym w chałupie o konstrukcji przysłupowej są wysunięte poza lica ścian drewniane, pionowe słupy nośne. Są one stawiane na podwalinie i łączone podpartym mieczami oczepem z płatwą podtrzymującą dach. Dzięki zastosowaniu podpór pionowych, zwanych przysłupami, ciężar dachu był przenoszony bezpośrednio na grunt. System przysłupowy ze względu na swą specyfikę należy do najciekawszych wytworów sztuki ciesielskiej. Konstrukcja ta była powszechnie stosowana na terenach Polski północnej, a także w Sudetach Zachodnich i Środkowych.

Wierzenia związane z budową chałupy:

- budowę chałupy należało rozpocząć w czasie pełni księżyca, gdyż to gwarantowało dostatek w nowym domu

- do nowo wybudowanego domu nie wolno było wchodzić, gdyż groziło to nieszczęściem. Z tego powodu wrzucano najpierw psa albo kota do izby i dopiero wchodzili tam ludzie

- w niektórych okolicach Mazur pierwsza wchodziła gospodyni z miotłą, którą wrzucała przed siebie we wszystkich pomieszczeniach

Źródła:

www.polskadrewniana.pl

"Warmiacy i Mazurzy" pod redakcją Bogumiła Kuźniewskiego

opracowania własne

Wybrane drewniane chaty na Ziemi Mrągowskiej

Gmina Mrągowo

- chałupa nr 14 z XIX wieku z Ruskiej Wsi

- chałupa z XIX wieku nr 13 w Gązwie

- chałupa z pierwszej poł. XIX wieku nr 3 w Probarku Nowym

Gmina Sorkwity

- chałupa nr 43 z XIX wieku w Warpunach

- 2 chałupy z XIX wieku w Starym Gielądzie

- chałupy z podcienami szczytowymi z XIX wieku nr 31, 61 i 62 i bez podcieni nr 39 w Choszczewie

Gmina Piecki

- chata w Pieckach z 1846 roku. Przed chatą znajduje się kapliczka, będąca repliką kapliczki znajdującej się przed bazyliką w Świętej Lipce. Chata jest własnością prywatną.

- chałupy drewniane w Krutyni nr 20, 26, 31, 40, 52, 53, 54, 61, 65, 66, 71 głównie z pocz. XX wieku.

- stodoła mazurska w Krutyni. Znajduje się w niej Muzeum Przyrodnicze Mazurskiego Parku Krajobrazowego, tel. 89 742 14 05

- drewniana chata w Krutyni. Jest ona siedzibą Mazurskiego Parku Krajobrazowego, tel. 89 742 14 05

- dom z II połowy XIX wieku nr 4 i 38 oraz wpisana w 1989r. do rejestru chałupa nr 1 w Babiętach

- chałupa z I poł. XIX wieku nr 7 w Dłużcu

- chałupa nr 8 w Nowych Kiełbonkach

- chałupa nr 7 i 8 w Nowym Zyzdroju

Gmina Mikołajki

- chałupa z II poł. XIX wieku nr 4 w Inulcu

- chałupa z XIX wieku w Zełwągach

- chałupa z XIX wieku w Jorze Małej

⇒ Historia

Typowa historyczna mazurska zabudowa wiejska składała się przede wszystkim z kościoła z wieżą posadowionego w centrum wsi, karczmy, folwarku oraz regularnej kępy drzew na wzniesieniu gdzie znajdował się cmentarz. Typowymi obiektami w mazurskich wsiach były także budynki kuźni, wiatraka, remizy strażackiej, młyna i szkoły.

Cechy wyróżniające budownictwo mazurskie to przede wszystkim:
- Budynki drewniane w rzucie prostokątnym,
- Chaty drewniane na planie krzyża
- Zabudowa z czerwonej cegły z dachami krytymi dachówką,
- Dach dwuspadzisty,
- Ściany wykonane z dobrego materiału,
- Drzwi wejściowe znajdują się w ścianie dłuższej,
- Zdobnictwo jest oszczędne

⇒ Galeria