O Mazurach powiedziano i napisano już wiele. Historia, przyroda, zabytki, kulinaria... Wiele tematów poruszono "do głebi". A my sięgniemy dla Was do głębi historii nazewnictwa. Pewnie kojarzycie niemieckie czy też dawne polskie nazwy miejscowości, wsi i osad, w których mieszkacie czy w których się urodziliście. Przedstawiamy Wam taki spis z obszaru powiatu mrągowskiego. A bliżej poznacie pochodzenie nazw kilku wsi i osad, tych według nas najciekawszych, które poruszają wyobraźnię, niekiedy wywołują nutkę rozrzewnienia, śmieszą czy nawet straszą.

Jeśli macie ochotę wstąpcie do nas, do Mrągowskiego Centrum Informacji Turystycznej, aby kupić mapę z nazwami z przeszłości i wybierzcie się w sentymentalną podróż do czasów, kiedy charakterystyczne elementy mazurskiego krajobrazu, jak pałace i dwory, czy cmentarze ewangelickie z wyjątkowymi nagrobnymi sentencjami przeżywały czasy swojej świetności.

Dowiedz się więcej o ogrodach pamięci powiatu mrągowskiego, jak pieknie nazywane bywają cmentarze.

 

Mazury i Mazurzy

Aby zrozumieć obraz dziejów nazw miejscowych na Mazurach należy sięgnąć do historii regionu.

Mazury to region geograficzno-historyczny od XIV do XVII w. zasiedlany przez chłopów i drobną szlachtę mazowiecką zwaną Mazurami. W pierwszej połowie XIX w., po III rozbiorze Polski, gdy do Prus włączono część Mazowsza, władze pruskie wprowadziły pochodzące od nazwy mieszkańców miano Mazury dla Prus Wschodnich. Wówczas też zaczęły rozpowszechniać się określenia "mazurskość" i "język mazurski". Pierwotne znaczenie słowa "Mazur" to człowiek z Mazowsza np. Jan Chryzostom Pasek jako mieszkaniec Mazowsza.
Z kolei dla rozróżnienia Ci, którzy mieszkali na Mazowszu byli nazywani Mazowszanami. Ludność mazurska była nazywana także: polskimi Prusakami, pruskimi Polakami, ewangelickimi Polakami, pruskimi Mazurami, ludem polsko-pruskim.

Na Mazurach obszary wschodnie zajmowali osadnicy z Mazowsza. Na zachodzie zamieszkiwała drobna szlachta z Pomorza i ziemi chełmińskiej. Osadnicy mówili dialektem mazowieckim i chełmińskim z cechami wielkopolskimi. Używali także odmian pokrewnych, charakterystycznych dla Polski północno-wschodniej. Językiem urzędowym na terenie całych Prus był język kancelarii krzyżackiej. Miał on cechy środkowoniemieckie i był zbliżony do języka pisanego kancelarii saskich. Władze administracyjne nadawały miejscowościom oficjalne nazwy niemieckie, ale ludność często posługiwała się nazwami starszymi (pruskimi, polskimi i niemieckimi), dlatego zdarzało się, że jeden obiekt był określany na kilka różnych sposobów.

Na Mazurach osiedlali się również Litwini i rosyjscy staroobrzędowcy (np. wieś Onufryjewo wzięła swą nazwę od swego założyciela starowiercy Onufrego Jakowlewa).

Do 1945 roku znaczna część autochtonów wyginęła (ogromny wpływ na to miało wkroczenie armii radzieckiej i wiążąca się z tym pacyfikacja ludności cywilnej) lub opuściła te tereny, emigrując do Niemiec. Za to przybywała tu ludność z dawnych Kresów: Wileńszczyzny, Podola i Wołynia. Tutaj osiadali się też Polacy wracający z Syberii. W ramach akcji „Wisła" w 1947 roku, przesiedlono na północny obszar dawnego województwa olsztyńskiego Łemków i Ukraińców z Polski południowo-wschodniej.
 
Mazurzy często nie uznawali się ani za Polaków, ani Niemców, a za polskojęzycznych Prusaków. Mówili gwarą mazurską, wypieraną od połowy XIX w. przez język niemiecki. Językiem oświaty i literatury religijnej Mazurów aż do lat 30. XIX w. był język polski. Mazurska szlachta polska uległa germanizacji najwcześniej, bo już pod koniec XVIII w.

Język niemiecki, używany przez Mazurów był językiem literackim (hochdeutsch) i różnił się od potocznego języka niemieckich mieszkańców Prus Wschodnich, który był bliski językowi dolnoniemieckiemu (plattdeutsch).

Znane dawniej przysłowie Mazurów mówi nam o nich sporo:
"Kto nas Mazurów za Niemców ma,
niecha idzie do diabła"


Nazwy pruskie, niemieckie i polskie

Niemcy i Polacy przejmowali nazwy pruskie, adaptując je do swoich języków za pomocą różnorodnych substytucji fonetycznych i fonetyczno-słowotwórczych. Osadnicy polscy przejmowali także nazwy niemieckie, dostosowując ich formę do systemu językowego polszczyzny. Ponadto tworzyli własne nazwy. Niemcy przejmowali nazwy polskie, spolonizowane nazwy pruskie i tworzyli nowe nazwy niemieckie. Po II wojnie światowej tereny Warmii i Mazur zostały włączone do Polski. Nowe nazwy tworzyły wówczas władze administracyjne, urzędnicy kolei i poczty, a także ludność napływowa. Zdarzało się więc, że jedna miejscowość nosiła dwie lub trzy różne nazwy. Uporządkowaniem tego stanu zajęła się w latach 1945–1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych. Ponownie nazwała miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie całych Prus, aby przywrócić lub często nadać nową, polską nazwę. Istniejące niektóre wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nie używane, związane m.in. z zasłużonymi dla regionu postaciami.

Poznajcie bliżej pochodzenie nazw kilku wsi i osad z terenu powiatu mrągowskiego i okolic.

BARANOWO

Baranowo nazywało się dawniej Barranowen. Niemiecka nazwa wsi to Hoverbeck od barona Johanna von Hoverbeck, który w 1655 r. otrzymał tą wioskę. Był to człowiek posiadający szerokie znajomości, obejmował stanowisko rezydenta elektora pruskiego Jerzego Wilhelma. W roku 1938 w ramach akcji germanizacyjnej zmieniono nazwę wsi na Hoverbeck, nawiązując do nazwiska pierwszego właściciela.

CUDNOCHY

Cudnochy nazywały się Zudnochen. Nazwa wsi wywodzi się od nazwiska zasadźcy i pierwszego właściciela Mikołaja Cudnocha, któremu w 1435 roku wójt z Rastęborka (obecnie Kętrzyn) nadał 20 włók na prawie chełmińskim. Podobnie jak to było w przypadku Baranowa, w 1938 administracja nazistowska nadała miejscowości nową nazwę Siebenhöfen, z uwagi na słowiańską genezę historycznej nazwy niemieckiej.

KRUTYNIA I ZGON

W powiecie mrągowskim na szlaku znanego spływu kajakowego - rzeki Krutyni (Krutynia to nazwa pochodzenia staropruskiego, „krutin” oznacza wartki, kręty) leży wieś o mrocznej nazwie Zgon. Nazwa pochodzi prawdopodobnie ze staropolszczyzny i oznaczała zaganianie zwierząt do wodopoju nad jeziorem Mokrym. Drugie znaczenie – leśna zwierzyna nad wodopojem była często zabijana przez myśliwych przyczajonych w pobliżu. Z uwagi na słowiańskie pochodzenie historycznej nazwy niemieckiej, w 1938 administracja nazistowska nadała wsi nową nazwę Hirschen. Z kolei dawna polska nazwa Zgonu to Sgonn.

JEZIORO BEŁDANY

Wspomniana wcześniej rzeka Krutynia wpływa do jeziora Bełdany, będącego końcem spływu kajakowego Krutynią. Nazwa jeziora jest pochodzenia bałtyckiego i oznaczała błotne miejsce.

MIKOŁAJKI

Z kolei nazwa Mikołajek, popularnej stolicy żeglarstwa na Mazurach, wiąże się ze świętym Mikołajem, opiekunem żeglarzy i przejść wodnych. Początkowo po założeniu wsi używano nazw zlatynizowanych. Wieś zwano Sant Niclas, Nikolas, Nocilaus, Santi Nicolai, poźniej - zapożyczonych z języka niemieckiego, dwuczłonowych, z łacińskim rdzeniem: Niclasdorf, Nickelsdorf, Nicelsdorf, Nicklausdorf. W 1612 roku używano jeszcze nazwy Sanct Niclas, dopiero w połowie XVII wieku pojawiła się nazwa Mikołajki, jej zniemczona forma to Nikolaiken. Była ona używana od 1945 roku.

MRĄGOWO


A czy mrągowianie wiedzą, skąd pochodzi nazwa Mrągowa i jak miasto nazywało się w czasach pruskich? Istnieje pare hipotez odnośnie pochodzenia pierwotnej nazwy miasta – Sensburg. Od niemieckich słów „Sense”, czyli kosa oraz „Burg”, czyli zamek, dawniej oznaczające miejscowość, miasto. Hipoteza ta nawiązuje do legendy powstania herbu miejskiego. Kolejna wyjaśnia, że miejscowość, czyli „Burg” leżała wśród jezior, czyli „Seen”. Pierwotna nazwa mogła brzmieć „Segensburg”, czyli Miasto Błogosławione. Obecna nazwa Mrągowo została nadana w roku 1946 roku, by uczcić pamięć Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza.

PRANIE

W powiecie piskim sąsiadującym z mrągowskim leży osada Pranie znana z Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego mieszczącego się w leśniczówce. Pranie to dopiero nazwa! Zabawna, ale ma piękne pochodzenie. Nazwa pochodzi od łąki, nad którą leśniczówka się znajduje, a która, jak mówili Mazurzy „prała”, czyli osnuwała się mgłą, dymiła.

 

Pobierz: Nazewnictwo wsi i osad powiatu mrągowskiego (pdf)


Beata Gida