Wszyscy jesteśmy zobowiązani do ochrony obiektów zabytkowych oraz śladów przeszłości. Należy jednak pamiętać, że działania wokół zabytków dzielą się na dwie kategorie. Są to opieka nad nimi oraz konserwacja. Każdy ma prawo opiekować się zabytkiem. Konserwacją zajmują się tylko specjaliści. Opieka nad cmentarzami, grobami wojennymi i miejscami pamięci narodowej jest sprawowana przez administrację rządową, jak też samorządową. Obowiązek ten nakładają zarówno przepisy międzynarodowe jak i ustawy krajowe. Ochrona zabytków, które znajdują się  na terenie gminy należy do  obowiązków samorządu lokalnego. Gminy między innymi mają dbać o: zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie oraz zapobiegać zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków.

Jednym z obowiązków nałożonych na gminy jest: uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Temu zadaniu mają służyć: gminna ewidencja zabytków i gminna ewidencja cmentarnictwa wojennego oraz ewidencja miejsc pamięci narodowej. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków. Karta adresowa powinna zawierać określenie zabytku, jego nazwę i adres (miejsce położenia). Podobnie tworzy się ewidencję miejsc pamięci narodowej i cmentarzy wojennych.

Rada Gminy, po zasięgnięciu opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, na podstawie uchwały, może utworzyć na swoim terenie park kulturowy. Celem tego działania jest ochrona krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi, charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej.

Tak więc skuteczność działań związanych z prawną ochroną zabytków zależy od konserwatorów. Jednakże istotną rolę odgrywa także świadomość samorządu, który ma wpływ na politykę dotyczącą ochrony dziedzictwa i pielęgnowania lokalnej tożsamości. Władze powinny współpracować z konserwatorami i specjalistami z ośrodków regionalnych zajmujących się ochroną dziedzictwa kulturowego. Razem można budować listę priorytetów - obszarów cennych, zagrożonych, wymagających specjalnych działań i tworzenie dla nich planów zagospodarowania przestrzennego, które uwzględniałyby ich rolę w lokalnej przestrzeni. Powinny one mówić, co należy chronić, co można rozbudowywać, do jakiej wysokości itp.

Społeczność lokalna także może otoczyć zabytek skuteczną opieką:

Własność

Opiekę nad konkretnym obiektem należy zacząć przede wszystkim od ustalenia, kto jest jego właścicielem oraz czy obiekt nie został wpisany na listę zabytków chronionych prawem. Jeśli tak się stało, to wszelkie prace porządkowe i zabezpieczające można podjąć dopiero po uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Prace konserwatorskie przy zabytku mogą być prowadzone jedynie przez specjalistów – konserwatorów zabytków. Samowolne działania remontowe, renowacyjne, modernizacyjne w stosunku do zabytków prawem chronionych podlegają karze. Mogą także doprowadzić do nieodwracalnych zniszczeń. 

Podejmowanie jakichkolwiek działań względem danego obiektu wymaga poinformowania o tym fakcie jego właściciela. Może być to osoba fizyczna, jak i prawna. Konieczne jest także uzyskanie zgody gospodarza/administratora danego terenu czy obiektu na prowadzenie jakichkolwiek prac. 

Dokumentacja

Opieka nad zabytkiem, cmentarzem, miejscem pamięci narodowej wymagać może zgromadzenia wszelkiej dokumentacji dotyczącej dziejów, położenia, stanu zachowania obiektów. Jeśli obiekt jest prawem chroniony wiele istotnych informacji odnajdziemy w karcie jego ewidencji znajdującej się w urzędzie gminy. Warto także skorzystać z wiedzy właściciela, administratora czy innych osób związanych z danym miejscem czy społecznością.

Praktyka działania

Wśród działań na rzecz zabytku, cmentarza wojennego, miejsca pamięci narodowej można wyróżnić:

• uporządkowanie, czyli np. wyzbieranie śmieci, zagrabienie liści, postawienie koszy na śmieci, oczyszczenie pomnika, odnowienie ogrodzenia
• przywrócenie do życia, czyli znalezienie formuły wykorzystania obiektu/ miejsca dla potrzeb mieszkańców (np. ścieżka dydaktyczna)
• zabezpieczenie, czyli ogrodzenie terenu
• promocję, czyli wystawy fotograficzne, wycieczki, konkursy na temat wiedzy o historii obiektu, oznaczenie obiektu (zabytku, cmentarza, mogiły, pomnika etc.) poprzez umieszczenie tablic informacyjnych, opracowanie foldera.

Interwencja

Opieka nad zabytkiem, cmentarzem, miejscem pamięci narodowej oznacza czasami konieczność interwencji. Dzieje się tak wtedy, gdy zabytek jest zagrożony rozbiórką, przebudową lub, jeśli jest narażony na częste ataki wandali. Wówczas należy zawiadomić o istniejącym zagrożeniu władze samorządowe. Można także zwrócić się o pomoc do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Warto także zmobilizować społeczność lokalną w obronie danego zabytku. Sprawą można zainteresować media.

Interwencja, to także podejmowanie działań na rzecz objęcia ochroną lub szczególną opieką pomnika, budynku, obszaru, których walory nie zostały dotychczas dostrzeżone. Taką sprawą warto przede wszystkim zainteresować radnych danego terenu i władze gminy. W dalszej kolejności pomocy należy szukać u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W działania na rzecz objęcia ochroną lub szczególną opieką danego obiektu warto też zaangażować społeczność lokalną. Z inicjatywą interwencji może wyjść np. sołectwo, klasa szkolna, organizacja pozarządowa czy też grupa nieformalna. Można napisać list oficjalny do władz, artykuł do lokalnej gazety, zawiązać komitet opieki nad zabytkiem, zorganizować zbiórkę pieniężną i jej dochód przekazać na ratowanie zabytku, opracować ścieżkę edukacyjną, przygotować wystawę zdjęć „dawniej i dziś”. 

Społeczności lokalnej w skutecznym sprawowaniu opieki nad zabytkami mogą pomóc:

- władze samorządowe,
- instytucje kultury (np. muzea, biblioteki),
- prywatni przedsiębiorcy,
- media,
- historycy i inne osoby zainteresowane historią danej miejscowości,
- instytucje zajmujące się opieką i ochroną zabytków.

Instytucje opiekujące się zabytkami w Polsce:

- Departament Ochrony Zabytków i Generalny Konserwator Zabytków (GKZ) w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego
- Wojewódzkie Urzędy Ochrony Zabytków i Wojewódzcy Konserwatorzy Zabytków (WKZ)
- Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków
- Wojewódzkie Komitety Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa
- Regionalne ośrodki studiów o i ochrony środowiska kulturowego przy Wojewódzkich Konserwatorach Zabytków
- Diecezjalne służby konserwatorskie zajmujące się ochroną zbytków sakralnych, podlegające Kościołowi Rzymskokatolickiemu
- Organizacje społeczne o zasięgu krajowym: Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze oraz Towarzystwo Opieki nad Zabytkami.
- Organizacje społeczne o zasięgu regionalnym lub lokalnym.