SPIS TREŚCI 

Informacje ogólne
Położenie
Informacje szczegółowe
Atrakcje w pobliżu
Noclegi w pobliżu

 

ARTYKUŁ SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ NA WARMII I MAZURACH

⇒ Informacje ogólne

Rodzaj: propozycja nieoznakowanego szlaku samochodowego
Długość: 229,1 km
Opis: Jest to propozycja szlaku umożliwiającego poznanie wyjątkowych drewnianych zabytków Warmii i Mazur.
Autor: Beata Gida

Drewno aż po XX wiek było najpopularniejszym materiałem budulcowym z prostych powodów: było dostępne i łatwo poddawało się obróbce. Powstawały więc drewniane budynki mieszkalne, przemysłowe i obiekty sakralne. Wśród zabytków drewnianych wymienić można: kościoły, cerkwie, przydrożne kapliczki, chałupy, drewniane zabudowania gospodarskie, karczmy, leśniczówki.

Istnieją różnice pomiędzy drewnianymi zabytkami Warmii i Mazur.

Mazury nie posiadają zbyt wielu zabytków architektury murowanej, są natomiast bogate w budownictwo drewniane (przede wszystkim drewniane chałupy z różnorodnymi gankami). Budownictwo mazurskie jest świetnie zachowane. Istnieje wiele wsi o harmonijnej zabudowie drewnianej. Dotyczy to szczególnie biednych terenów, omijanych przez turystów.

Ze względu na przeważające wpływy zamieszkujących niegdyś Warmię społeczności wyróżnia się architekturę Warmii południowej oraz Warmii północnej. Budownictwo południowej Warmii nieznacznie różni się od budownictwa mazurskiego. Na południowej Warmii, tak samo jak na Mazurach budowano chałupy drewniane na ogół jednak większe niż mazurskie, gdyż Warmia posiada żyźniejsze ziemie, była więc bogatsza niż Mazury. Domy na Warmii południowej cechują się zazwyczaj większą prostotą niż na Mazurach wschodnich, do rzadkości należą np. podcienia szczytowe, narożne czy też ganki. Zupełnie inaczej wyglądają domy Warmii północnej. W okolicach Pieniężna i Ornety przeważała ludność wywodząca się z Niemieckich osadników z okolic Lubeki i ze Śląska. Domy budowane przez nich nie przypominały w niczym domów z Prus Południowych. Były to rozległe budynki o skomplikowanym nieraz kształcie. Często kilka technik stosowano do wykonania jednego budynku.

Pisząc o architekturze wsi warmińskich nie sposób pominąć występujących tu w ogromnej ilości kapliczek i krzyży przydrożnych. Wytłumaczyć to można w prosty sposób nawiązując do historii Warmii. Powstała ona jako część państwa krzyżackiego, w której biskupi mieli pełnię władzy duchowej i świeckiej. Krzyżacy nadali rozległą autonomię temu księstwu kościelnemu, którą się cieszyło aż do zagarnięcia przez Królestwo Pruskie w 1772 r. Po tym roku mimo utraty suwerenności Warmia wyróżniała się w państwie pruskim swoim przywiązaniem do katolicyzmu. Nie bez powodu nazywana była więc "świętą Warmią".

⇒ Położenie

Trasa: Rychnowo - Olsztynek - Klon - Hejdyk - Zgon - Wojnowo – Ukta - Gałkowo - Krutyń - Kadzidłowo - Okartowo

⇒ Informacje szczegółowe

km km opis zdjęcia
0,00 229,10

Rychnowo (Mazury, powiat ostródzki, gmina Grunwald)


Wyjątkowym drewnianym zabytkiem Rychnowa jest kościółek zbudowany w 1713 r. jako kościół ewangelicki. Strop kościoła ozdobiony jest polichromią (powstałą rok po wybudowaniu świątyni), przedstawiającą scenę grzechu pierworodnego na tle raju. Na ścianach bocznych widoczne są postacie 11 Apostołów (bez św. Piotra) i portret Marcina Lutra (za ołtarzem). W ołtarzu tryptyk późnogotycki, starszy od kościoła (1517) z rzeźbą koronowania Matki Boskiej. Obok kościoła stoi drewniana dzwonnica z początku XVIII w.

Unikalna drewniana świątynia w Rychnowie została zabezpieczona przed pożarem dzięki nowoczesnemu systemowi przeciwpożarowemu "Fog" (ang. fog - mgła) z wykorzystaniem mgły wodnej.

 

19,8 209,30

Olsztynek (Mazury, powiat olsztyński, gmina Olsztynek)


Największą atrakcją Olsztynka jest powstałe w Królewcu w 1909 r. i przeniesione do Olsztynka w 1941 r. Muzeum Budownictwa Ludowego, w którym obejrzeć można budowle z Warmii, Mazur, Powiśla i Pruskiej Litwy.

Skansen w Olsztynku, stale rozbudowywany, jest jednym z największych w kraju i w Europie. W skansenie zobaczymy wiele drewnianych zabytków, m.in. młyn wodny, szkołę, chałupę, dzwonnicę, wiatrak.

W skansenie znajduje się wiatrak koźlak z Wodzian (gm. Małdyty, pow. Ostróda, 1773 r.). Wiatrak ten to oryginalny obiekt o unikatowym charakterze, jedyny na Warmii i Mazurach i jeden z ok. 50 w kraju.

W skansenie znajduje się replika rychnowskiego kościoła (Rychnowo było pierwszym przystankiem na naszej trasie).

 

 

(z Olsztynka do najdalej położonej wsi Giławy – 63 km) (ze Szczytna
do Kaletki Nowej przez Giławy jest 65,8 km)

Z Olsztynka kierując się w stronę Szczytna warto jest odbić na Warmię, do gminy Purda w powiecie olsztyńskim.


Polecam drewnianą zabudowę wsi: Kaletka Nowa, Chaberkowo, Przykop, Kopanki, Mendryny, Kaborno, Marcinkowo, Purda, Giławy.

Gmina Purda zajmuje tereny silnie zalesione, dzięki czemu wybudowano tam wiele drewnianych zabudowań, np. chałup, obiektów gospodarczych bądź służby leśnej (jak w Nowych Ramukach i okolicy, w Mendrynach). W gminie jest dużo pojedynczych budynków drewnianych rozsianych po terenie, lecz także i większa ilość w jednym miejscu, m.in. we wsiach Kaborno i Chaberkowo. Jedna z chałup z Kaborna, wyróżniająca się bogatym zdobnictwem, została przeniesiona do skansenu w Olsztynku. W Chaberkowie, w około 30 istniejących gospodarstwach, zachowało się co najmniej 6 chałup drewnianych i wiele drewnianych budynków gospodarczych. Wśród tych 6-ciu chałup dwie posiadają zachowane czarne kuchnie. Pierwszą z nich jest chałupa nr 28 (jest to jedna z ostatnich chat warmińskich pokryta strzechą), a drugą nr 11. Obok wsi Kaborno Chaberkowo jest najlepiej zachowanym na Warmii zespołem zabudowy drewnianej. Nowowybudowane budynki nie nawiązują do tradycji i nie s
ą warte obejrzenia.

 

 

 78,20  150,90

 Przejeżdżamy przez Szczytno.


Warto zobaczyć:
-  pozostałości XIV–wiecznego zamku krzyżackiego (na terenie przedzamcza wzniesiono Ratusz)
- Muzeum Mazurskie mieszczące się w Ratuszu (a w Muzeum m.in. meble, tkaniny, ceramika mazurska, cenna kolekcja malowanych kafli z XVIII i XIX wieku, ekspozycja poświęcona gatunkom zwierząt zagrożonych wyginięciem)
- kościół ewangelicki z II poł. XV wieku, odbudowany w XVIII wieku w stylu barokowym
- kościół parafialny Wniebowzięcia NMP z lat 1899 - 1900


Więcej...

 
 111,70  117,40 Klon (Mazury, powiat szczycieński, gmina Rozogi)

Klon zwana jest wsią-skansenem. Od 1964 r. wpisana jest do Krajowego Rejestru Zabytków (co nie przeszkadza temu, aby zabudowana niszczała bądź mieszkańcy wstawiali w domach plastikowe okna). Za czasów PRL-u do Klonu zwożono klasę robotniczą, by oglądała jak dawniej ciężko żyło się chłopu. Było wówczas we wsi ok. 100 starych, mazurskich chałup. Zachowała się tam najcenniejsza w skali kraju zabudowa drewniana (40 chałup!) z końca XIX i początku XX wieku.


Domy ustawione są przeważnie szczytem do głównej drogi. Takie usytuowanie sugeruje, że wieś (powstałą w poł. XVII w.) zasiedlili Kurpie. Potwierdzeniem jest fakt, iż przed wojną Klon była jedną z niewielu osad mazurskich o przewadze katolików (a to Warmia była katolicka, Mazury natomiast ewangelickie). Katolicyzm mieszkańców wsi przejawiał się tym, że niemal wszystkie domy są ozdobione krzyżami.

 

 137,40 91,70 Hejdyk (Mazury, powiat piski, gmina Pisz)

Jest to wieś na pograniczu mazursko-kurpiowskim z dala od szlaków turystycznych. We wsi o typie ulicówki do czasów współczesnych zachowała się zabudowa drewniana. Warto zwrócić uwagę na ganki, który występuje duża ilość. Ganki te są jedyne w swoim rodzaju, nie mają misternych zdobień stolarskich, mają za to piękne proporcje i ładny detal ciesielski. Ganków tych zachowało się ok. dwudziestu, każdy z nich jest inny.

W trakcie I wojny światowej Hejdyk został doszczętnie zniszczony, dlatego większość domów z tej wsi powstało w okresie międzywojennym. Domy z tego okresu były wykonane ze starannie obrobionych bali idealnie dopasowanych na siebie. Kanty bali mimo upływu lat są w dalszym ciągu ostre. Ściany, pomalowane na czarno są idealnie płaskie nie widać szpar między balami, dlatego przypominają one tablice szkolne. Domy te, mimo ze niewielkie i skromne, to pokaz kunsztu cieśli mazurskich.

We wsi znajdują się archaiczne domy z pomieszczeniami inwentarskimi pod wspólnych dachem z pomieszczeniami mieszkalnymi.

Obecnie wiele domów zostało przebudowanych w sposób, który je oszpecił.

 

 158,80  70,30 Zgon (Mazury, powiat mrągowski, gmina Piecki)

We wsi znajduje się ok. 16 drewnianych domów. Chałupy są ustawione przeważnie równolegle do drogi, ale są także szczytowe. Domy te mają bardzo proste formy, pozbawione ozdób. Są to przeważnie nieduże chałupy z sienią pośrodku. Ściany mają czarne lub ciemnobrązowe, okna zielone i białe, dachy przeważnie pod dachówką holenderką.

W kilku domach zachowały się czarne kuchnie i oryginalne urządzenia grzewcze.

Na szczególną uwagę zasługuje dom nr 37 będący własnością artysty plastyka Adama Szubskiego. Powstał najprawdopodobniej pod koniec XIX wieku. Urządzona jest w nim galeria rzeźby. Wewnątrz zachowała się czarna kuchnia. Uwagę zwracają także bielone piece grzewcze.

Na tej samej posesji stoi druga chałupa ustawiona szczytem do drogi, cofnięta w stronę podwórka. Tutaj zwraca uwagę nietypowa dla Zgonu konstrukcja dachu- typowa dla Kurpi i rzeczywiście dom ten został kilkadziesiąt lat temu przeniesiony właśnie z Kurpi. Chata ta bardzo harmonijnie wpisała się w mazurską wieś. Widać stąd jak pokrewne są te 2 style budownictwa: mazurski i kurpiowski.

Na uwagę zasługuję także dom nr 34, który niedawno był w stanie grożącym zawaleniem. Dom ten rozebrano i w to miejsce wybudowano budynek bardzo wiernie naśladujący ten stary.

W Zgonie zachowało się bardzo wiele drewnianych budynków gospodarczych. Są to zazwyczaj bardzo małe budynki wielofunkcyjne, które zarazem były: chlewikami, oborami, stodołami i składzikami.

 

 166,30  62,80 Wojnowo (Mazury, powiat piski, gmina Ruciane-Nida)

Wieś została założona przez rosyjskich staroobrzędowców, zwanych też starowierami. Staroobrzędowcy to odłam prawosławia powstały w Rosji w wyniku sprzeciwu wobec reform patriarchy Nikona w 1652 roku. Staroobrzędowcy rozpoczęli osiedlanie się w Prusach od 1831 r.

W Wojnowie powstała świątynia starowierców - molenna, klasztor żeński z własną świątynią, a później po przyłączeniu się części starowierców do głównego nurtu prawosławia powstała cerkiew prawosławna. Wszystkie te świątynie istnieją do dziś. Wojnowo jest więc wsią z trzema świątyniami obrządku wschodniego - ewenement na skalę światową.

Cerkiew drewniana wybudowana została w latach 1922–1927 według projektu ks. Aleksandra Awajewa (któremu udało się nawrócić część starowierców do zreformowanego prawosławia), na wzór drewnianych cerkwi rosyjskich z okolic Tweru, skąd pochodził Awajew. Świątynia posiada dzwonnicę przykrytą dachem zakończonym cebulastą kopułą. Dzwonnica, współcześnie cała oszalowana deskami, miała wcześniej odkryty prześwit pod dachem. W latach 1995-1996 świątynia została gruntownie wyremontowana. W 1996 roku dokonano jej rekonsekracji.

W Wojnowie znajdują się również chałupy drewniane z końca XIX i początku XX w. Są one na ogół pozbawione cech ruskich, które miały starsze domy widoczne na archiwalnych zdjęciach. Wiele domów otynkowanych, które wydają się być murowane, po bliższym przyjrzeniu się okazują się być budynkami drewnianymi

Przewaga budownictwa drewnianego w Wojnowie jest pielęgnowana przez zarząd Mazurskiego Parku Krajobrazowego, który kontroluje wszystko co jest na tym terenie budowane i wyraźnie preferuje budownictwo drewniane.

 

 169,50  59,60 Ukta (Mazury, powiat piski, gmina Ruciane-Nida)

We wsi przy drodze w kierunku Mikołajek znajduje się duży piętrowy drewniany budynek. Na szczycie frontu widnieje data 1929.
 
171,00 58,10 Gałkowo (Mazury, powiat piski, gmina Ruciane-Nida)

Gałkowo, podobnie jak Wojnowo, założone zostało przez staroobrzędowców w 1831 r.

W Gałkowie znajduje się drewniany Dwór Łowczego. Ten ponad stuletni budynek należał do hrabiowskiej rodziny Lehndorff - właścicieli posiadłości w Sztynorcie. W 2004 r. Aleksander Potocki uzyskał zgodę miejscowych władz i konserwatora zabytków na przeniesienie zrujnowanego Dworu do swojej posiadłości w Gałkowie. Z ocalałych elementów i uzupełnień został odtworzony cały budynek tak, jak wyglądał pierwotnie. Na parterze znajduje się obecnie restauracja, natomiast na piętrze powstał "Salon  Marion Dönhoff". Marion Dönhoff, bliska kuzynka Lehndorffów, była hrabianką, niemiecką dziennikarką, współwydawcą tygodnika Die Zeit, autorką ponad 20 książek m.in. "Dzieciństwo w Prusach Wschodnich"). Działała na rzecz pojednania Niemiec z krajami Europy Wschodniej.

Zabudowa drewniana w Gałkowie jest, podobnie jak w Wojowie, bardzo prosta i skromna. W czasach teraźniejszych powstały w Gałkowie obiekty noclegowe dla turystów, restauracje. Większość z tych budynków jest także drewniana i ładnie wpisuje się w starą zabudowę wsi.

 

176,30 52,80 Krutyń (Mazury, powiat mrągowski, gmina Piecki)

Wieś Krutyń (nie mylić z rzeką Krutynią - szlakiem kajakowym) powstała około 1500 r. jako osada myśliwska przy drewnianym zameczku wielkiego mistrza krzyżackiego. W zameczku w 1527 r. schronił się w czasie panującej w Prusach dżumy książe Albrecht Hohenzollern. W 1620 r., 1627 r. i 1629 r. przebywał tam kilkakrotnie władca Brandenburgii Jerzy Wilhelm. Było to w okresie wojny trzydziestoletniej, rozgrywającej się również na terenie Brandenburgii.

Obecnie na miejscu zameczku stoi budynek niedrewniany (pierwszy budynek po prawej idąc od strony mostku na Krutyni).

We wsi znajduje się wiele zabytkowych, drewnianych chałup, głównie z początku XX w.

W dawnej stodole z końca XIX w. mieści się poczta oraz Muzeum Przyrodnicze Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Niedaleko w drewnianej chacie znajduje się siedziba Mazurskiego Parku Krajobrazowego.

 

186,90 42,20 Kadzidłowo (Mazury, powiat piski, gmina Ruciane-Nida)

Kadzidłowo to niewielka wieś licząca zaledwie 3 gospodarstwa. Znajduje się w niej "Osada Kulturowa" państwa Danuty i Krzysztofa Worobców. W skład Osady wchodzą:

- "Oberża pod psem", która spełnia funkcję restauracji. Mieści się ona w zabytkowym budynku. "Oberża pod psem" stała się nieformalnym punktem konsultacyjnym dla ludzi, którzy chcieli ratować stare domy drewniane bądź budować nowe z zachowaniem starych, tradycyjnych wzorów;

- mazurska chałupa podcieniowa z początku XIX w. (obecnie muzeum). Jest to najstarszy i najcenniejszy obiekt na terenie Osady. Został przeniesiony z Warnowa (powiat piski, gmina Ruciane-Nida) i jest obecnie jedną z dwóch zachowanych na Mazurach chałup z dwoma pięknie dekorowanymi podcieniami szczytowymi. W muzeum można zobaczyć jak wyglądało na początku XIX w. wyposażenie chałupy oraz szkoły wiejskiej.

- budynek gospodarczy

- 2 małe spichlerzyki

Wszystkie budynki są drewniane i zostały przeniesione do Kadzidłowa z innych miejscowości. "Osadę Kulturową" wpisano w 2004 r. do rejestru zabytków województwa warmińsko-mazurskiego.

 

 

229,10 0,00 Okartowo (Mazury, powiat piski, gmina Orzysz)

W Okartowie znajduje się kościół (XVIII w.) z kamienia polnego, który posiada unikatowe drewniane wnętrze. Kościół stoi na miejscu dawnego zamku krzyżackiego.

Wewnątrz ściany pokryte są polichromią o motywach roślinno-geometrycznych i symbolicznych, umieszczonych w prostokątnych płycinach, pomiędzy którymi znajdują się cytaty języku niemieckim z Biblii. Polichromie mają wyjątkową wartość artystyczną, bo prawdopodobnie niespotykaną w innych świątyniach na Mazurach. Autor tych polichromii jest nieznany, prawdopodobnie był to mazurski ludowy malarz ścienny.

 

 

⇒ Atrakcje w pobliżu

Mrągowo

Skansen w Olsztynku

Klasztor starowierców w Wojnowie

Salon Marion Donhoff w Gałkowie

Szlak kajakowy rzeki Krutyni

Park Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie

Osada Kulturowa w Kadzidłowie

Kościół w Okartowie

⇒ Nocleg w pobliżu

Mrągowo

Krutyń

Zgon