SPIS TREŚCI

Informacje ogólne
Położenie
Informacje szczegółowe

Bezławki, stanowisko I
Boże, stanowisko I
Boże, stanowisko IX
Brodzikowo
Kosewo III
Muntowo, stanowisko XIX
Ptasia Wyspa
Ruska Wieś, stanowisko XIII
Ruska Wieś, stanowisko XVI
Rydwągi, stanowisko I
Szestno - kościół (stanowisko V)
Szestno - kościół (stanowisko V)
Szestno-Czarny Las, stanowisko VI (osada)
Wyszembork, stanowisko I
Wyszembork, stanowisko II. - miejsce kultu z wczesnej epoki żelaza
Wyszembork, stanowisko IV
Wyszembork, stanowisko V 

Historia
Atrakcje w pobliżu
Noclegi w pobliżu

 

ARTYKUŁ WYKOPALISKA

⇒ Informacje ogólne

W ciągu ostatnich lat archeolodzy związani z Ekspedycją Galindzką prowadzili badania wykopaliskowe na kilkunastu stanowiskach, zlokalizowanych w przeważającej mierze na Pojezierzu Mrągowskim, w mikroregionie Jeziora Salęt. W większości wypadków były to nowe badania, związane z realizowanym przez nas programem naukowym. Wszystkie prace były finansowane ze środków Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

⇒ Położenie

Prezentowana poniżej lista stanowisk archeologicznych obejmuje zarówno te, na których badania już zakończono (np. Boże, Rydwągi, Wyszembork, stan. IV), te na których prace są na razie zawieszone (Bezławki, Muntowo, kościół w Szestnie), jak i te na których wykopaliska będą kontynuowane w sezonie 2002 (Ptasia Wyspa, Szestno-Czarny Las, Wyszembork, stan. II).

⇒ Informacje szczegółowe

Bezławki, stanowisko I

Duże grodzisko wczesnośredniowieczne, zlokalizowane na wysokim brzegu Dajny, na południowym skraju terytorium Barcji. Badania w 2000 r. prowadził tu Tomasz Nowakiewicz. Miejsce to zachowało istotne znaczenie już po podboju ziemi Bartów przez Krzyżaków, przez pewien czas funkcjonując z równolegle z zamkiem Bäslack. Nieliczna seria spektakularnych zabytków wskazuje na rozległe kontakty Bezławek ze Skandynawią, Rusią i Litwą.

Boże, stanowisko I

Niewielkie, silnie zniszczone grodzisko, położone na północ od wsi Boże. Badania prowadził tu w 1997 r. Tomasz Nowakiewicz. Odkryto tu m.in. kamienne podwaliny budynku o charakterze mieszkalnym - być może pruskiej "wysokiej wieży". Grodzisko, wraz z towarzyszącą mu od wschodu osadą otwartą pełniło prawdopodobnie rolę prestiżowej siedziby galindzkiego możnowładcy. Datowane na 2 poł. X-X/XI w.

Boże, stanowisko IX

To znajdujące się w obrębie wsi Boże (na zachód od kaplicy) relikty budowli krzyżackiej - przypuszczalnie niewielkiej wieży obronnej. Funkcjonowała ona po zasiedleniu tych terenów przez Zakon w 2 poł. XIV w., lub też na początku następnego stulecia. Badania Tomasza Nowakiewicza w 1998 r. Nazwa zwyczajowa, używana przez członków Ekspedycji Galindzkiej to "Vikingburg" (od piwa o niepowtarzalnym smaku, marki "Viking", które można było nabyć drogą kupna w miejscowym sklepie...).

Brodzikowo

W 1896 r. na zachód od Brodzikowa (d. Marienhof) odkryty został przypadkowo unikatowy dla naszych terenów, ważący prawie 1 kg skarb ośmiu srebrnych bransolet i naramienników. Chronologię tego depozytu umieszczano w szerokich ramach czasowych: od końca X w. po XIII stulecie. Dopiero niedawna, wnikliwa analiza Mateusza Boguckiego pozwoliła na ustalenie, że większość ozdób z Brodzikowa powstała na początku XI w., sam skarb zaś został zakopany w ciągu 2-3 ćw. tego stulecia (najpewniej ok. 1050 r.).

Kosewo III

Zespół cmentarzysk w Kosewie położony jest w południowo‑wschodniej części Pojezierza Mrągowskiego. Nekropole oznaczone numerami I, II i III stanowią jeden z najsłynniejszych i najbogatszych zespołów cmentarzysk w północnowschodniej Polsce z okresu wędrówek ludów, datowanych na VI-VII wiek n.e. Pierwsze badania wykopaliskowe prowadzone były tu na początku XX wieku przez badaczy pruskich. Niestety zawarte w ich archiwalnej dokumentacji dane były niekompletne lub zaginęły, co uniemożliwiło na długie lata odnalezienie cmentarzysk i kontynuację prac wykopaliskowych. W 2005 roku, podczas badań powierzchniowych dokonano przełomowego odnalezienia jednej z „zaginionych” nekropoli. Z uwagi na niepokojące dane o rabunkowej działalności na terenie nekropoli, pracownicy Fundacji Dajna im. Jerzego Okulicza-Kozaryna oraz Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego dokonali w 2014 roku wizji lokalnej stanowiska. W porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Olsztynie podjęto badania ratownicze, które ostatecznie potwierdziły, że mamy do czynienia z poszukiwanym cmentarzyskiem Kosewo III.

Starożytne cmentarzysko Alt Kossewen III – ponownie odnalezione!

Kosewo archiwalne cmentarzysko z okresu wędrówek ludów Kossewen III. Badania w roku 2014, pod redakcją Agnieszki Jaremek, Warszawa 2015  (pdf)

Muntowo, stanowisko XIX

Rozległa, kilkuhektarowa osada, odkryta w czasie badań powierzchniowych w 1996 r. Stanowisko położone jest w rejonie dawnego (obecnie są to bagna) południowego skraju Jeziora Salęt. Rok później sondażowe badania Pawła Szymańskiego potwierdziły wstępne datowanie stanowiska na późny okres wpływów rzymskich. W latach 1998-1999 wykopaliska prowadziły tu Anna Gręzak i Izabela Rogala. Odkryto wtedy kilkadziesiąt obiektów kultury bogaczewskiej oraz kilka obiektów z okresu wczesnego średniowiecza. Bardzo interesujące są także nieliczne znalezione tu wczesnośredniowieczne zabytki metalowe: m.in. połówka arabskiego dirhema z VIII/IX w. i żelazna zawieszka proweniencji skandynawskiej, w kształcie tzw. młotka Thora.

Ptasia Wyspa

Duża, prawie hektarowa wyspa, znajdująca się w północnej części Jeziora Salęt, na tzw. Małym Salęcie. Niegdyś wykorzystywana jako pastwisko, od wielu lat jest rezerwatem wodnego ptactwa (głównie mewy i rybitwy). Badania prowadzone są tu z przerwami od 1978 r. (m.in. przez A. Bursche, W. Nowakowskiego i M. Fedorczyk). Od sezonu 2000 wykopaliskami na Ptasiej Wyspie kieruje Magdalena Nowakowska. Dotychczasowe, wstępne wyniki prac pozwalają stwierdzić, że pierwsze ślady osadnictwa na Ptasiej Wyspie sięgają neolitu i wczesnej epoki brązu. W tym okresie wyspa stanowiła dogodne miejsce dla krótkotrwałych obozowisk ludności kręgu kultur z ceramiką sznurową i kultur strefy leśnej, co potwierdzają niezbyt liczne fragmenty naczyń ceramicznych, zabytki kamienne oraz krzemienne znajdowane w warstwie kulturowej. Bliskość brzegu (ok. 150 m), znaczne wypiętrzenie wyspy (do 8 m) i naturalna obronność sprawiły, że stała się ona bardzo atrakcyjnym miejscem osadniczym dla ludności zamieszkującej okolicę u schyłku epoki brązu i przez cały okres "wczesnożelazny". Stałe osadnictwo na Ptasiej Wyspie związane jest z pobytem ludności kultury łużyckiej (tzw. grupa warmińsko-mazurska), jednak najintensywniej stanowisko zasiedlone było we wczesnej epoce żelaza przez ludność kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Z tych okresów pochodzą bardzo liczne fragmenty naczyń oraz zabytki kamienne (rozcieracze, osełki, żarna), ciężarki do sieci rybackich, ozdoby oraz zabytki krzemienne.

Podczas wykopalisk w sezonie 2001 zlokalizowano ponad 50 obiektów o charakterze gospodarczym (jamy odpadkowe, zasobowe) oraz pierwszego jak do tej pory zarysu budynku - prostokątnej półziemianki z dwoma piwniczkami i paleniskiem wewnątrz. W większości obiektów znajdowane są liczne fragmenty ceramiki, rzadziej kości zwierzęce, rybie ości, muszle małż oraz ziarna zbóż. Chronologia stanowiska ustalana jak do tej pory jest wyłącznie na podstawie charakterystycznych form naczyń, a dotychczasowe ustalenia potwierdzają bardzo nieliczne zabytki kamienne, nie będące ścisłymi datownikami (siekierki trapezowate, fragment toporka) oraz paciorki szklane.

Ruska Wieś, stanowisko XIII

Niewielka osada rybacka, zlokalizowana nad północnym brzegiem Jeziora Salęt (tzw. Małego Salętu). Stanowisko zostało odkryte w czasie badań powierzchniowych, wiosną 1996 roku. W lipcu tego samego roku badania sondażowe prowadziła tu Magdalena Fedorczyk, a trzy lata później prace na osadzie kontynuował Tomasz Nowakiewicz. Osada w Ruskiej Wsi była zapewne elementem zaplecza centralnego punktu miejscowej sieci osadniczej - galindzkiego grodziska w Szestnie-Czrnym Lesie. Osada datowana jest w szerokich ramach chronologicznych XI-XIII w.

Ruska Wieś, stanowisko XVI

Osada w Ruskiej Wsi położona jest przy wschodnim brzegu, w północnej części Jeziora Salęt, zwanej Małym Salętem. Została odkryta w trakcie badań powierzchniowych wiosną 1996 r. W roku 2000 przeprowadzono na stanowisku pod kierunkiem Andrzeja Szeli badania sondażowe, w trakcie których udało się uchwycić głęboką na 1,5 metra warstwę spływową z licznymi fragmentami glinianych naczyń. Była to pozostałość całkowicie zniszczonej osady, która egzystowała tu we wczesnej epoce żelaza. Nie udało się natomiast znaleźć żadnych materiałów z okresu wpływów rzymskich; Obecność w tym miejscu osady kultury bogaczewskiej sugerowały bowiem materiały z badań powierzchniowych (m.in. rzymskiego denara z II w.).

Rydwągi, stanowisko I

Niewielkie wczesnośredniowieczne grodzisko, położone w strefie pogranicza pomiędzy dwoma pruskimi terytoriami plemiennymi: Galindią i Barcją. Badania prowadził tu w 1998 r. Tomasz Nowakiewicz. Niejasna jest funkcja, jaką obiekt ten mógł pełnić, a brak niezależnych datowników uniemożliwia precyzyjne określenie chronologii grodziska. Jedynie nieliczne fragmenty wczesnośredniowiecznych naczyń glinianych pozwalają na łączenie funkcjonowania grodziska z młodszymi fazami tego okresu (X-XI/XII w.).

Szestno - kościół (stanowisko V)

Znajdujący się w środku wsi pokrzyżacki kościół gotycki zwraca uwagę swoją masywną, nieregularną bryłą, sugerującą, że budowla ta była kilkukrotnie przebudowywana. Badania archeologiczne wokół i we wnętrzu kościoła w Szestnie [Dzieje Szestna i okolicy - link]prowadzone były w latach 1998-1999. Kierownikiem wykopalisk był Wojciech Wróblewski; pracami zawiadywała Paulina Florjanowicz, przy współudziale Tomasza Nowakiewicza. Ich efektem było stwierdzenie, że pierwotnie kościół był założeniem trójnawowym, z głębokim, prostokątnie zamkniętym prezbiterium. Badania archeologiczne ujawniły szczątkowo zachowane fundamenty na których wspierała się pierwotna budowla. Ich przebieg zgodny jest z zaproponowaną przez nas teorią. Podczas wykopalisk odsłonięto także dawny cmentarz parafialny, funkcjonujący przy kościele od średniowiecza do przełomu XVIII/XIX w.

Niewielkie wczesnośredniowieczne grodzisko, położone w strefie pogranicza pomiędzy dwoma pruskimi terytoriami plemiennymi: Galindią i Barcją. Badania prowadził tu w 1998 r. Tomasz Nowakiewicz. Niejasna jest funkcja, jaką obiekt ten mógł pełnić, a brak niezależnych datowników uniemożliwia precyzyjne określenie chronologii grodziska. Jedynie nieliczne fragmenty wczesnośredniowiecznych naczyń glinianych pozwalają na łączenie funkcjonowania grodziska z młodszymi fazami tego okresu (X-XI/XII w.).

Szestno - kościół (stanowisko V)

Znajdujący się w środku wsi pokrzyżacki kościół gotycki zwraca uwagę Nie ulega też wątpliwości, że gród w Czarnym Lesie został zniszczony około połowy XI w.; wskazuje na to wyraźna warstwa spalenizny we wnętrzu obiektu i zwęglone relikty wału. We wschodniej części grodziska znaleziono kilka charakterystycznych grotów strzał, typowych dla wojowników skandynawskich. Można więc domniemywać, że gród padł łupem wikińskiej drużyny, bądź napastników, którzy używali uzbrojenia charakterystycznego dla wikingów. Być może moment złupienia Czarnego Lasu można skorelować z czasem ukrycia skarbu srebrnych ozdób z pobliskiego Brodzikowa.

Szestno-Czarny Las, stanowisko VI (osada)

Duża osada, odkryta latem 2001 r., w trakcie kolejnego sezonu badań wykopaliskowych, prowadzonych na grodzisku w Czarnym Lesie. Stanowisko położone jest w lesie, na wschód od grodziska, w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Znajdowane w kretowinach fragmenty wczesnośredniowiecznych naczyń glinianych pozwalają na wysunięcie przypuszczenia, że osada ta funkcjonowała współcześnie z grodem (X/XI w.). Jesienią 2001 r. przeprowadzono tu serię odwiertów sondażowych, które potwierdziły fakt występowania warstwy kulturowej i śladów budynków mieszkalnych, zwłaszcza we wschodniej partii stanowiska. Pierwszy sezon badań wykopaliskowych, którymi będzie kierował Wojciech Wróblewski, planowany jest na lipiec 2002 r.

Zapoznaj się z
artykułem o wykopaliskach w Czarnym Lesie...

Wyszembork, stanowisko I

Pierwsze stanowisko archeologiczne na terenach d. Prus Wschodnich, badane po II wojnie światowej przez Jerzego Antoniewicza w 1949 r. Oprócz tej osady z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów J. Antoniewicz znalazł wtedy także znajdujące się w pobliżu stan. II. Prace zostały tu wznowione dopiero w 1974 r. (badania J. Okulicza i W. Nowakowskiego).

Wyszembork, stanowisko II. - miejsce kultu z wczesnej epoki żelaza

Marcin Gładki

Stanowisko II w Wyszemborku położone jest północnej części rozległego półwyspu a w rzeczywistości wyspy na jeziorze Salęt (ryc.1), połączonej obecnie z lądem płytkim brodami i sztucznym nasypem przez który przebiega droga łącząca miejscowość Szestno z Wyszemborkiem. Prowadzone tu od 1995 roku wykopaliska archeologiczne, w ramach badań mikroregionu osadniczego jeziora Salęt ujawniły liczne zabytki związane z zamieszkującą na obszarze Warmii i Mazur prawdopodobnie od VI w. p.n.e. ludnością kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Ludność ta chowała swych zmarłych spalonych, w naczyniach umieszczanych na brukach kamiennych i wewnątrz skrzyń, w otaczanych często kamiennymi kręgami nasypach kurhanowych. W świetle dotychczasowych znalezisk st. II w Wyszemborku datować należy na III fazę kultury kurhanów zachodniobałtyjskich a więc czasy od III do I w. p.n.e..

Prezentowane stanowisko dostarczyło bardzo istotnych informacji dotyczących świata obrzędowości i kultu. Większość odnajdywanych w jego obrębie obiektów stanowią okazałe, owalne w planie paleniska (fig. 1 - 3), o długości dochodzącej do 4m i szerokości około 2m. Ich dno wypełniał zazwyczaj bruk kamienny, na którym spoczywała warstwa spalenizny, wraz z naczyniami. Wewnątrz warstwy tkwiły bardzo liczne, zwęglone ziarna zbóż oraz spalone i niespalone kości zwierzęce oraz ludzkie. Wśród kości zwierzęcych wyróżniono szczątki bydła, owcy/kozy, konia pochodzące głównie z czaszek oraz kończyn. Wśród kości ludzkich, pochodzących łącznie od 12 osobników, znalazły się szczątki należące do kilku osób dorosłych i przede wszystkim dzieci. Kości spalone, stanowią najprawdopodobniej pozostałość po odbywających się tu obrzędach ciałopalenia nim zwłoki trafiły do wspominanych już kurhanów. Często też, w obrębie palenisk dokonywano innych obrzędów religijnych. W tym celu palono czaszki i kończyny zwierząt, a także ziarna zbóż. Całość umieszczano następnie wraz z wieloma naczyniami w specjalnie przygotowanych dołach ofiarnych (fig. 4 - 6). W omawianych obiektach deponowano również biżuterię i narzędzia: bransolety, naszyjniki, kolczyki z brązu, zausznice (fig. 7) a także paciorki szklane, gliniane przęśliki i żelazne nożyki.

Unikatowym w tym kontekście jest znalezisko 4 kompletnych zausznic. Przedmioty te odkryte zostały w palenisku zawierającym kości zwierzęce oraz ludzkie, w pojedynczym ustawionym do góry dnem naczyniu. Zabytki te należą do najbardziej okazałych z terenów ziem Polski z wczesnej epoki żelaza. Wykonane zostały najprawdopodobniej na miejscu pod wyraźnym wpływem kultury pomorskiej. Odzwierciedleniem tych wpływów jest wisiorek gruszkowaty umieszczony na zausznicy nr 2 . Spośród zdobiących zausznice paciorków z pasty szklanej najbardziej interesującym jest umieszczony na zausznicy nr 5 paciorek oczkowaty importowany zapewne z kręgu kultury lateńskiej.

W latach 80. i na początku lat 90. wykopaliska na cmentarzysku w Wyszemborku kontynuował Wojciech Nowakowski. Zasługą tego badacza jest zintensyfikowanie studiów i prac terenowych nad osadnictwem pradziejowym i wczesnośredniowiecznym w mikroregionie Jeziora Salęt. Stworzona przez niego w 1997 r. EKSPEDYCJA GALINDZKA IA UW rozpoczęła wykopaliska na kilkunastu nowych stanowiskach archeologicznych, których chronologia zamyka się w ramach czasowych od III w. p.n.e. (Wyszembork, stan. II - badania Adama Walusia) po przełom XIV i XV stulecia (pokrzyżacki kościół w Szestnie - badania Wojciecha Wróblewskiego). W prace te zaangażowało się wielu młodych archeologów i kilkuset studentów naszego Instytutu. Pozyskiwane w trakcie tych badań niezwykle interesujące materiały archeologiczne stanowiły bazę źródłową kilkunastu już obronionych prac magisterskich oraz dwóch dysertacji doktorskich.

Zarówno paleniska, doły ofiarne jak i obiekty mieszkalne - ziemianki (fig. 8 - 11) znajdowały się w jednej linii, równolegle do najbardziej zagadkowego obiektu - rowu (fig. 12) ciągnącego się na długości blisko 160m. Rów otaczał obiekty jedynie od północy, wschodu i południa nie dochodząc do brzegów jeziora. Nie mógł więc pełnić funkcji obronnej. Stanowił granicę oddzielającą święte miejsce od zwykłego ludzkiego świata. Do niego również wrzucano pozostałości po obrzędach, pogrzebach, a więc szczątki spalonego drewna ze stosów i ognisk obrzędowych, stłuczone podczas uczt naczynia. Funkcję tę potwierdzają analogie z większości obiektów kultowych z terenów ówczesnej Europy. Z obszaru stanowiska pochodzą również nieliczne obiekty oraz zabytki z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów. Pozostałością z tej fazy osadniczej są pochówki końskie (fig. 12).

Ponowny rozkwit miejsce to przeżywało między X a XII wiekiem, kiedy równolegle do niedalekiego grodziska w Czarnym Lesie funkcjonowała tu zapewne osada galindzka. Z tymi czasami związane są znaleziska miniaturowego toporka - zawieszki (fig. 13), importowanego ze Skandynawii, a także inne przedmioty codziennego użytku piły, siekiery, ciosła. Ze względu na wielowiekowe osadnictwo oraz bogactwo materiałów zabytkowych stanowisko II w Wyszemborku stanowi ważny element kompleksowych badań mikroregionu jez. Salęt.

Wyszembork, stanowisko IV

Odkryte wiosną 1974 w trakcie badań powierzchniowych, prowadzonych wokół Jeziora Salęt przez archeologów z Uniwersytetu Warszawskiego. Cmentarzysko ciałopalne kultury bogaczewskiej z okresu wpływów rzymskich i grupy olsztyńskiej z okresu wędrówek ludów (Okres wpływów rzymskich i wędrówek ludów na Mazurach). W 1975 r. Jerzy Okulicz-Kozaryn rozpoczął tu systematyczne badania wykopaliskowe, kontynuowane do 1978 r. Po kilku latach (1987 r.) prace wznowił tu Wojciech Nowakowski, który powrócił do Wyszemborka w 1993 r. Od tego czasu wykopaliska trwały tu nieprzerwanie do 1999 r. (ostatnie dwa sezony pod kierunkiem Pawła Szymańskiego). Ogółem na cmentarzysku przebadano powierzchnię mierzącą blisko pół hektara, odkrywając prawie 600 obiektów: groby ciałopalne z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów (stanowisko IVa) oraz paleniska i jamy zasobowe (stanowisko IVb) z okresu wędrówek ludów.

Wyszembork, stanowisko V

Duża osada ludności kultury bogaczewskiej i grupy olsztyńskiej, położona na południe od cmentarzyska - na stoku opadającym w kierunku Salętu. W latach 1995-1999 wykopaliska prowadził tu Paweł Szymański. W trakcie kilku sezonów badań odkryto tu kilkadziesiąt obiektów (jamy, paleniska), datowanych na wczesny okres wpływów rzymskich i okres wędrówek ludów. Jedno z nielicznych, dobrze rozpoznanych mazurskich stanowisk osadniczych dla obu tych okresów.


dr Wojciech Wróblewski

Źródło:
Ekspedycja Galindzka Uniwersytetu Warszawskiego
  

Zobacz też:  Odkrycia archeologiczne w Czaszkowie

⇒ Historia

Dla tych, których interesują dzieje okolic Szestna przygotowaliśmy kilka większych tekstów o sytuacji kulturowej na Mazurach u schyłku starożytności (Okres wpływów rzymskich i wędrówek ludów na Mazurach), historii tych ziem od początków kolonizacji krzyżackiej do czasów współczesnych (Dzieje Szestna i okolicy) oraz garść informacji o najciekawszym zabytku w okolicy: szestneńskim kościele z przełomu XIV i XV stulecia (Kościół w Szestnie)

⇒ Atrakcje w pobliżu

Mrągowo

Szlaki piesze

Szlaki rowerowe

Kościół w Bezławkach

Zespół dworsko-folwarczny we wsi Boże

Głazy "Bliźnięta" w Muntowie

Szestno

⇒ Nocleg w pobliżu

Mrągowo

Muntowo

Ruska Wieś

Szestno