Wiatraki

SPIS TREŚCI

ARTYKUŁ

Rodzaje wiatraków

Koźlak - najstarszy i najprymitywniejszy typ wiatraka europejskiego. Tzw. kozioł stanowił specjalną podstawę, podtrzymującą słup (sztembr) stanowiący pionową oś, wokół której obracano całą konstrukcję wiatraka wraz z mechanizmem po to aby jego śmigła zwane też skrzydłami mogły przyjąć odpowiednie położenie w stosunku do napędzającego je wiatru. Zamiast drewnianego kozła, zwłaszcza od XIX w., stosowano też bardziej wytrzymałe konstrukcje murowane z cegły lub kamienia a później i betonu. Do obracania wiatraka służył drąg drewniany dł. 8-9 m (tzw. łogon lub dyszel) przytwierdzony jednym końcem do belek izbicowych wewnątrz wiatraka drugim oparty na odpowiedniej podpórce. Na jego zewnętrznym końcu znajdował się łańcuch przyczepiony do kołowrotu. Kiedy łogon zbliżał się do kołowrotu, przerywano nastawianie, odwijano łańcuch i przenoszono kołowrót na wcześniej przygotowane stanowiska, mogące utrzymać kołowrót w miejscu podczas pracy. Czasami zamiast kołowrotu używano koni. Skrzydła napędzane siłą wiatru najczęściej poruszały urządzenia do przemiału zbóż na mąkę. Regulację prędkości obrotowej uzyskiwano zdejmując (aby zmniejszyć prędkość) lub dokładając (aby zwiększyć prędkość) na skrzydłach klepki. Koźlak był w stanie w ciągu 120 do 150 wietrznych dni roku zemleć od 60 do 90 ton ziarna.

Cały budynek zbudowany był z drewna, a z zewnątrz najczęściej pokrywany gontem. Wiatrak kozłowy posiadał trzy kondygnacje – dolna była zajęta przez stabilizującą konstrukcję kozła, dwie wyższe były przeznaczone do produkcji mąki (górna zawierała kamienie młyńskie). Gontowe ściany początkowo nie sięgały prawie do samej ziemi (ze względu na koszt i ciężar) i odsłaniały widoczny z daleka kozioł. Zapewne dał on początek bajkom o "chatce na kurzej łapce". W opowieściach być może chodziło o zniechęcenie dzieci od zbliżania się do wiatraka. Jego skrzydła były przyczyną wielu śmiertelnych wypadków.

W Parku Etnograficznym w Olsztynku znajduje się wiatrak koźlak z Wodzian (gm. Małdyty, pow. Ostróda, 1773 r.). Wiatrak ten to oryginalny obiekt o unikatowym charakterze, jedyny na Warmii i Mazurach i jeden z ok. 50 w kraju.

Paltrak - drewniany wiatrak posadowiony na solidnym murowanym fundamencie. W kierunku wiatru obraca się cały wiatrak wraz z maszynami, podobnie jak koźlak, ale mechanizm tego obrotu jest znacznie solidniejszy. Dzięki temu paltrak może mieć większą masę (posiada więcej maszyn).

Paltrak obraca się przez przetaczanie na stalowych rolkach, prowadzonych przez tor, położony wprost na fundamencie. Taki mechanizm obrotu jest bardzo płaski, bo obywa się bez potężnego kozła zajmującego w koźlaku całą dolną kondygnację. Dlatego w paltraku można część maszyn umieścić w tej dodatkowej przestrzeni użytkowej, przy okazji obniżając środek ciężkości wiatraka.

Dyszel służy do obracania paltraka. Ponieważ paltrak ma dużą masę, dla zwiększenia siły służy drewniany kołowrót, na który nawija się linę umocowaną do końca dyszla.

Wiatrak holenderski (wiatrak holender, wiatrak wieżyczkowy) – typ wiatraka charakteryzujący się nieruchomym, masywnym korpusem (zwykle murowanym, na planie koła lub wieloboku), na którym umocowana jest obracana na łożysku bryła dachowa ze śmigłami. Pozwalało to łatwiej dostosować śmigła wiatraka do kierunku wiatru.

Powstanie pierwszych, pojedynczych wiatraków wieżyczkowych z ruchomą częścią dachową jest datowane na koniec XIV w. Ten typ wiatraka powstał ostatecznie w północnej Holandii. Skonstruował go w XVII w. Jan Andriasz Leeghwater. W 1750 "holendry" udoskonalone zostały przez A. Meikle. Na "czapie" umieścił wiatraczek po przeciwległej stronie w stosunku do dużych skrzydeł. Wiatraczek za pomocą przekładni palecznych („zębatych” wykonanych z drewna) regulował automatycznie ustawienie "czapy" wraz z dużymi śmigłami w stosunku do wiatru. "Czapa" poruszała się na żeliwnych rolkach posuwających się po żeliwnym pierścieniu umocowanym na nieruchomej części wiatraka.

Źródło:

http://darmowa-energia.eko.org.pl/

Miasto i Gmina Mrągowo

Mrągowo - na Górze Czterech Wiatrów znajdował się potężny wiatrak. Dziś można oglądać już tylko resztki jego fundamentów.

Ruska Wieś - wiatrak paltrak drewniany z 2 poł. XIX w. Już nie istnieje.

Zalec - wiatrak holenderski drewniany z XIX w. Już nie istnieje.

Grabowo - wiatrak paltrak drewniany z XIX w. Już nie istnieje.

Gmina Sorkwity

Jędrychowo - wiatrak holenderski drewniany z XIX w. Już nie istnieje.

Gmina Piecki

Zgon - wiatrak stalowy. Wiatrak do pompowania nadmiaru wody z łąk znajdujących się na południe od jez. Mokrego stoi we wsi Zgon do chwili obecnej. Maszt i śmigi maja konstrukcje stalową, siła wiatru przekazywana była długim stalowym wałem do pompy umieszczonej w zadaszonym pomieszczeniu. Już nie istnieje.