Zabytkowa zabudowa w zespole dworsko-folwarcznym we wsi Boże

SPIS TREŚCI

Informacje ogólne
Położenie
Informacje szczegółowe
Historia
Galeria
Atrakcje w pobliżu
Noclegi w pobliżu

ARTYKUŁ BOŻE - MAJĄTEK RODZINY SUCHODOLSKICH

Dwór i zespół folwarczny we wsi Boże to jeden z nielicznych tak dobrze zachowanych kompleksów, z których słynęły niegdyż Prusy Wschodnie. W roku 1848 rodzina Suchodolskich wybudowała dwór o charakterze rezydencjonalnym w stylu klasycystycznym.

⇒ Położenie

Boże to wieś położona w półncnej części powiatu mrągowskiego. Powstała przy starym trakcie łączącym Szestno z Kętrzynem. To jedna z najstarszych miejscowości w regionie, gdyż została założona w 1370 roku.

⇒ Informacje szczegółowe

ZABYTKI

Prawdopodobnie, już w okresie krzyżackim, w Bożym funkcjonował kościół. Przynależał on do dekanatu w Reszlu. Niestety bliższych wiadomości na ten temat brakuje. Jedynym śladem istnienia kościoła są kroniki kościelne Reszla, pisane łaciną, w których jest dość dokładny opis i bardzo zniszczony rysunek kościoła w Bożym. Rycina wskazuje duże podobieństwo do kościoła w Szestnie, z którym miał być połączony w roku 1551, jako filia. W tym czasie istniał też młyn wodny. Były to czasy intensywnego nawracania katolików na wiarę luterańską. Duża liczba mieszkańców deklarowała wyznanie luterańskie, jednakże dla części katolików pozostawiono plebana. Po śmierci ostatniego proboszcza w roku 1822 kościół rozebrano. Motywacją do podjęcia decyzji likwidacji kościoła był rzekomy brak pieniędzy na remont dachu. Parafian przyłączono do Szestna. Tak zwane wólki plebańskie sprzedano na licytacji aktywnym wyznawcom luteranizmu.

W miejscu dawnego kościoła rodzina Suchodolskich wybudowała swoje mauzoleum, które zostało zniszczone przez jakieś wojska w czasie ich przemarszu przez Boże, a szczątki tej rodziny pochowano w innym miejscu. Niestety nie ma na to żadnych dokumentów. W 1833 r. zniszczoną kaplicę rodową Suchodolskich odnowiono i pełni ona obecnie funkcję kościoła w Bożem.

Na terenie wsi dawniej w pobliżu kaplicy znajdował się mały cmentarzyk. W okresie międzywojennym, głównie w latach 30-tych, został on zniwelowany. Spoczywały tam szczątki rodzin polskich właścicieli majątku Boże. Według ustnych przekazów dawnych mieszkańców żeliwne krzyże z ich grobów (z polskimi napisami), znajdują się w okolicach: pomiędzy kaplicą, a dworem (obecna szkoła). Pomimo usilnych starań, do dnia dzisiejszego nie udało się odnaleźć pamiątek po zniszczonym cmentarzyku. Na drugim, później założonym cmentarzu, położonym przy szosie: Boże - Gronowo, spoczywają szczątki ludności niemieckiej, a także nauczycieli, którzy uczyli w szkole języka polskiego oraz jeńcy polscy z 1939 roku. Jeńcy ci to przymusowi robotnicy, pracujący na polach Bożego. Umierali oni w wyniku chorób (tyfus), wycieńczenia i byli grzebani na tymże cmentarzu. Część z tych jeńców została pochowana w zbiorowej mogile, w lesie miedzy Gronowem a Budziszkami, której do dzisiaj nie odnaleziono.

W roku 1848, rodzina Suchodolskich wybudowała dwór o charakterze rezydencjonalnym w stylu klasycystycznym, usytuowany na wzniesieniu. Założony na rzucie prostokąta, jednokondygnacyjny ze ścianką kolankową, przykryty dachem naczółkowym. Na osi elewacji obustronny, dwukondygnacyjny ryzalit, zwieńczony trójkątnym naczółkiem. Od strony dawnego parku, piętro ryzalitu ozdobnie opracowane z rytmem półkolistych arkad mieszczących okna, blendy, a w skrajach nisze z posągami. Istniejące przy założenie parkowe datowane jest na pierwszą połowie XIX w.

Na podstawie: Ewa Pawłowicz "Monografia wsi Boże"

⇒ Historia

Boże to wieś położona w północnej części powiatu mrągowskiego. Powstała na ziemiach pruskich Galindów, przy starym trakcie łączącym Szestno z Kętrzynem, w dawnych Prusach Wschodnich. Pisemne źródła historyczne tych ziem datuje się od chwili, gdy książę Konrad Mazowiecki sprowadził rycerzy Zakonu Niemieckiego Najświętszej Marii Panny w Jerozolimie do Prus, w celu pokonania pogańskiego plemienia Prusów, które przeciwstawiało się chrystianizacji. W ciągu prawie dwóch wieków przymusowej chrystianizacji rycerze zakonni, pod władzą swych Wielkich Mistrzów Zakonu, podbili plemiona pruskie. W trakcie podboju na ziemiach Prusów powstawały zamki, lokowane były miasta, wsie i osady. Jedną z bardzo wielu, a także jedną z najstarszych w powiecie mrągowskim była wieś Boże.

Pojawiła się ona w wyniku nadania ośmiu braciom Reimannom majątku ziemskiego wielkości 57 włók ziemi na prawie chełmińskim, przez Wielkiego Mistrza Zakonu Winrycha von Kniprode w roku 1370. W ciągu stuleci istnienia wieś nosiła różne nazwy: Bosem, Buessen, Bosemb, Bussen. Geneza nazwy miejscowości nie jest ustalona. Istnieją hipotezy, iż pochodzi, jak uważa Gerullius, od nazwy jeziora - Bosemb. Natomiast zdaniem Przybytka - od imienia staropruskiego Bosite-Boisite, albo Busse-Buze. Z kolei P. Glass twierdzi, że nazwa wywodzi się od zamku Bussen, w pobliżu Riedlingen w Szwabii, gdzie mieszkali bracia Reimann. Kolejna wersja podaje, iż nazwa wsi pochodzi od nazwy lasu, który wówczas występował w formie „Bosin”. Pojawia się też jeszcze jedna nazwa osady „Posen” - figurująca w spisie nazw pruskich u Hennenbergera.

Nadanie z 1370 roku miało charakter dobra służebnego, z obowiązkiem służby konnej w zbroi. Jednak dobro służebne miało zawsze określoną wielkość w granicach 10 - 15 włók, a dobra nadane braciom Reimannom wynosiły 57 włók, wobec czego był to raczej zespół dóbr służebnych tworzących osadę w jej początkowym kształcie. Na przełomie lat posiadłość zmieniała właścicieli. Transakcja z 1467 roku wskazuje, że dobra zostały podzielone na mniejsze. Niejaki Erazm Compasch, a według Kętrzyńskiego Konopacki skupował w tym rejonie drobne posiadłości i w owym czasie nabył w Bożem 7 włók od Jakuba von Sellen. W innym dokumencie z 1490 roku, tutejszy szlachcic - Hans von Zantern - sprzedał 17 włók w Bożem Frycowi Milgedeinowi. Z czasem te ziemie skupowała coraz zamożniejsza szlachta zdolna nabywać większe majątki. W 1562 roku właścicielami całego obszaru majątkowego w Bożem, wielkości 57 włók, byli von Schlubhutowie. O ich zamożności może świadczyć fakt posiadania 44 włók w miejscowości Stamka. Istnieją domysły, że poprzednik Jerzego von Schlubhuta był założycielem wsi, w której lokował chłopów w celu jej zagospodarowania. Ze znanych w historii polskich rodzin szlacheckich, wieś Boże była własnością rodziny Komorowskich i Suchodolskich.

Od XVIII wieku majątek należał do Suchodolskich, którzy w roku 1880 zrealizowali projekt założenia dworsko - parkowego z częścią gospodarczą, wykonany przez Johanna Larassa. W XIX wieku do majątku Boże należało Boże Małe (potocznie zwane Małym Bożym - Klein Bosem), które powstało około 1832 roku na obszarze leśnym, wydzielonym z dóbr Bożego, potem połączone z nowym osiedlem, które w 1846 roku otrzymało urzędową nazwę „Waldhausen”. Od tego czasu miejscowość ta stanowiła osobny dwór, do którego należało 17 włók ziemi. W roku 1838 były tam 2 dymy liczące 36 osób.

Ostatnim właścicielem wsi był od 1885 roku Ferdynand Rogalla - Biberstein, zgermanizowany potomek polskiego rodu szlacheckiego, występujący w wielu encyklopediach i wydawnictwach z zakresu heraldyki. Ferdynand Rogalla był właścicielem, oprócz wsi Boże, dóbr wsi Baranowo (gm. Mikołajki), gdzie rezydował. W Bożem, które łącznie z Bożą Wólką i Witominem obejmowało 90 włók żyznej ziemi, rodzina Rogallów prowadziła bardzo intensywną gospodarkę kapitalistyczną. Witomino sprzedano w 1807 r. Folwarki Boże i Boża Wólka nastawione były na hodowle rasowych koni, bydła, trzody chlewnej i owiec, posiadały parową mleczarnię, cegielnię, tartak, zakład ogrodniczy i własny targ koński.

Istotne zmiany przyniosło zakończenie I wojny światowej w 1918 roku. Wielki majątek z ziemią i licznymi zakładami przemysłowymi Bożego zakupiło w 1920 roku Towarzystwo Ziemskie w Królewcu (Ostpreussen Landgesellschaft). W latach 1925 - 1929 majątek rozparcelowano na gospodarstwa chłopskie. Chłopi pobudowali swe domy przy szosie w kierunku Wyszemborka, Małego Bożego i Bożej Wólki. Większość budynków zachowało się do dziś. Na wniosek władz niemieckich w ramach porozumienia niemiecko-sowieckiego i niemiecko-polskiego w 1924 roku, na rozparcelowanych działkach osadzono repatriantów niemieckich z Wołynia. Po dojściu Adolfa Hitlera do władzy, już w 1934 roku, a głównie w 1938 roku ze wsi Boże, a również z Brodzikowa (Marienhof) aresztowano kilku mężczyzn pod pretekstem przynależności do Komunistycznej Partii Niemiec i rozprowadzanie wśród ludności czasopism w języku polskim (mazurskim). Osoby te zginęły w obozie pracy w Stablaku (Kamińsku) za Górowem Iławeckim.

ROZWÓJ SZKOLNICTWA W BOŻEM

Na przełomie XV i XVI wieku wybudowano w Bożem kościół, wtedy też powstała pierwsza parafialna szkółka. Uczono w niej sztuki czytania i pisania. Uczęszczali do niej wybrani chłopcy, pochodzący z bogatszych rodzin. Dziewczęta nie miały możliwości nauki w szkole. Uczone były przez matki i babcie prac domowych, typu: przędzenia włókna lub wełny na nici, popularne było też tkactwo, wykonywały również roboty zlecone przez osoby starsze z rodziny. Po roku 1737 szkoła parafialna została zreorganizowana na szkołę publiczną, do której dziewczęta uczęszczały na równi z chłopcami. Nie było jednak obowiązku nauki. Zazwyczaj dzieci z rodzin uboższych kształciły się zaledwie dwa do trzech lat, ponieważ musiały pomagać rodzicom w prowadzeniu gospodarstw. Dzieci z zamożniejszych domów często kończyły pełną szkołę parafialną czy publiczną. W 1911 roku właściciel wsi Ferdynand Rogalla - Bieberstein uzyskał poparcie i zgodę ówczesnych niemieckich władz szkolnych na budowę szkoły. W przeciągu dwóch lat gmach szkolny został oddany do użytku. Latem 1913 roku rozpoczęły się zajęcia w nowej szkole, zorganizowanej jako jednoklasówka. Dzieci nauczał jeden nauczyciel. W 1935 roku uczęszczało 63 uczniów.

ŻYCIE CODZIENNE MIESZKAŃCÓW BOŻEGO

Ludność mieszkająca w Bożym i okolicach na przełomie wieku XV i XVI pełniła różne funkcje społeczne i zawodowe Wytwarzali dziegieć, włókna lniane i konopne, tłoczyli olej z ziaren lnu (siemienia), zajmowali się bartnictwem.

W Bożem, podobne jak w Wyszemborku i Szestnie w XVIII wieku odbywały się cztery jarmarki rocznie. Na jarmarkach handlowano końmi, bydłem, wyrobami z lnu i konopi oraz samodziałami, tkanymi w licznych wówczas warsztatach tkackich (na krosnach). Handlowano również wyrobami z drewna, jak: masłobojki, beczki, cepy, krosna, termice do łamania lnu itp. Na targ do Bożego przyjeżdżali bogaci kupcy żydowscy z Królewca, Ełku, a nawet Żydzi Polscy z Mazowsza i Wilna.

W 1785 roku (po pożarze) cała osada miała 23 dymy. W latach 1815 i 1821 Boże określano jako „szlachecką wieś kościelną”, w której zamieszkiwało 156 osób. W 1833 roku istniało tu tylko 10 dymów i było 152 mieszkańców, przy czym wieś była już uwłaszczona. Dlatego w 1848 roku pojawia się rozróżnienie „wieś i majątek główny”, tworzyło je 9 domów mieszkalnych i 143 mieszkańców, w 1870 roku - 200 mieszkańców. W drugiej połowie XIX wieku we wsi Boże istniała poczta. Do naszych czasów zachowały się stemple i nieliczne przesyłki pocztowe. W stajni kurierzy pocztowi, zwani później pocztylionami, trzymali konie, które zaprzęgano do ciągnięcia dyliżansu pocztowego. Zmęczone i głodne konie pozostawiano w Bożem, a zaprzęgano konie wypoczęte i nakarmione, zdolne do przewożenia przesyłek do Kętrzyna lub Mrągowa.

W 1900 roku prowadzono w Bożym bardzo intensywną gospodarkę kapitalistyczną. Rozbudowano zaplecze w postaci dużych budynków gospodarczych, przeznaczonych do różnych celów związanych z produkcją wyrobów codziennego użytku. Folwarki Boże i Boża Wólka nastawione były na hodowlę rasowych koni, bydła, trzody chlewnej i owiec, z czego słynęła na całe Prusy Wschodnie. Zaopatrywało w materiał hodowlany podobne gospodarstwa nawet na Półwyspie Sambijskim.

Istniała tu duża, jak na owe czasy, mleczarnia parowa. Surowiec do przeróbki zakupywano w kilkunastu wsiach powiatu mrągowskiego i kętrzyńskiego. Wieś posiadała własną cegielnię, produkującą cegły, dachówki i rynny melioracyjne. Cegielnia była unowocześniona, dzięki specjalnej suszarni mogła pracować także zimą i osiągała roczną wydajność 6 milionów sztuk cegły.

Większość zabudowań należących do dworu, wzniesiono z cegieł i dachówek produkowanych w Bożem. Cegielnia znajdowała się przy szosie, w kierunku Gronowa. Nieznane jest nazwisko właściciela cegielni, ale musiał to być Polak, gdyż na odwrocie wielu dachówek był wyryty napis:

„Boże zbaw mowę polską”.

Produkty z cegielni wykorzystywane były przez inne wsie, jak również i Mrągowo. I tak na przykład: w Mrągowie wykorzystano je do budowy sądu i obecnej Szkoły Podstawowej nr 1 w Mrągowie przy ul. Bohaterów Warszawy. Swego budulca dostarczała cegielnia, częciowo bezpłatnie, Komitetowi Społecznemu Budowy Szkoły w Wyszemborku. Przewodniczącym tego Komitetu był Gustaw Siedliński, zmarły w latach sześćdziesiątych XX wieku.

W Bożym istniał też tartak, świadczący usługi dla pobliskich wsi oraz produkujący deski i belki na sprzedaż. Nowością w tamtych czasach był zakład ogrodniczo - handlowy, jedyny w powiecie, który uprawiał na znaczną skalę nie tylko warzywa, ale również kwiaty. W 1907 roku łączny obszar Bożego i Bożej Wólki wynosił 1365,9 ha. W 1920 roku, po częściowym upaństwowieniu majątku, na obszarze leśnym założono leśniczówkę, która strzegła też tutejszej - jedynej w powiecie - suszarni nasion.

Istniało w Bożem specjalistyczne gospodarstwo rolne, które zajmowało się w hodowlą kwalifikowanych sadzeniaków i kartofli oraz ziarna siewnego zbóż i roślin pastewnych. Swoje pola doświadczalne miało też tutaj Wschodniopruskie Towarzystwo Hodowli Nasion „Nordost”. Ludność zajmowania się też handlem. W latach dwudziestych XX wieku funkcjonowały w Bożym dwa sklepy. Jeden znajdował się w pobliżu szkoły, a drugi na kolonii Bożego.

Zabudowę wsi określano jako „podworski i kolonijny”, a w urzędowym spisie miejscowości, z 1928 roku, jako „wieś, cegielnia, majątek i wybudowanie”, liczące łącznie 543 mieszkańców.
W 1939 roku było tu 518 mieszkańców. Na obszarze wsi znajdowało się 111 gospodarstw domowych, w tym 6 rolniczych, z których 28 miało wielkość w granicach 10 - 20 ha, 3 w granicach 20 - 100 ha i 2 ponad 100 ha.

W Bożem była dobrze rozwinięta komunikacja. Istniała kolej wąskotorowa, która łączyła Mrągowo z Kętrzynem. Według przekazów ustnych dawnych mieszkańców wsi, stacja kolei w Bożem była pięknym budynkiem. Niestety, do dzisiejszych czasów pozostał zaledwie fragment fundamentu. W 1945 roku wszyscy mieszkańcy wsi wraz ze swoim mieniem pozostali na miejscu.

Na podstawie: Ewa Pawłowicz "Monografia wsi Boże"

Z czego słynie wieś Boże? Najbardziej utytułowany trener w Niemczech urodził się w wsi Boże niedaleko Mrągowa! Mowa o Udo Latteku.

⇒ Galeria