Niemieckie dzielnice w Mrągowie

Jako dziecko mieszkałem na os. Nikutowo w Mrągowie. Uczęszczałem do Szkoły Podstawowej nr 1 przy ul. Bohaterów Warszawy. Dojeżdżając autobusem mijałem budynki przy ul. Wojska Polskiego 65-73. Zawsze wydawały mi się one trochę inne. Kojarzyły mi się z średniowiecznym zamkiem, podobne do baszty zamkowej, a łączniki gospodarcze między nimi jako mury.

Kilka lat temu będąc w Niemieckim Muzeum Historycznym (Deutsches Historisches Museum) w Berlinie dowiedziałem się, że w latach 20-tych XX wieku częstym było budowanie komunalnych osiedli wzorcowych. Jakie było moje zdziwienie gdy na mapie osiedli wzorcowych w Prusach Wschodnich zaznaczony był Sensburg (obecnie Mrągowo)! Jakie to mogło być osiedle? Od kilku lat interesuję się historią miasta. Posiadam trochę publikacji niemieckich, ale nigdzie nie ma wzmianki na ten temat. Znalazłem tytuł artykułu, ale niestety nie udało mi się do tej pory go znaleźć: „Südkolonie in Sensburg” zamieszczony w „Ostpreuβisches Heim” w roku 1926. Wydaje mi się, że to były roczniki Ostpreussiche Heimstätte, czyli organizacji budującej mieszkania komunalne w Prusach Wschodnich. Wnioskować można, że osiedle wzorcowe to Südkolonie, czyli ulica Wojska Polskiego z obecnym osiedlem Grunwaldzkim.

Poniżej przedstawiam ogłoszenie oraz rozstrzygnięcie konkursu na zaprojektowanie osiedla w Mrągowie. Jakiś czas temu mrągowski kolekcjoner Janusz Sibik przesłał mi artykuł z czasopisma Deutsche Bauhütte z roku 1930 pt. „Kilka słów o wschodniopruskich budowlach”, który także zamieszczam. Ze względu na to, że brak jest materiałów źródłowych niech ten krótki artykuł będzie wstępem do poszukiwań. Jeżeli ktoś wie coś więcej to proszę o kontakt. Tłumaczenie artykułów: Robert Wróbel.

Informacja o konkursie znaleziona w Deutsche Bauzeitung, z dnia 2.04. 1921 r. Konkurs był łączony razem z zaprojektowaniem mieszkań w Berlin-Oberschöneweide.

„Konkurs na zaprojektowanie zabudowy oraz planów architektonicznych budynków dla Südkolonie w Mrągowie (Sensburg) w Prusach Wschodnich”

Rozpisany przez „Kleinsiedlungs-Gesellschaft für den Kreis Sensburg zu Sensburg“ z terminem zakończenia do 31 maja 1921, skierowany do niemieckich oferentów, którzy urodzili się lub mieszkali w Prusach Wschodnich łącznie z rządową dzielnicą administracyjną Kwidzyń (Marienwerder) lub też w ciągu ostatnich 10 lat przynajmniej jeden rok pracowali tam jako architekci. Przyznane zostaną trzy nagrody w wysokości 5000, 4000 i 3000 marek oraz dodatkowo dwa projekty architektoniczne zostaną zakupione za kwotę 1000 marek. W komisji konkursowej zasiadają m.in.: inspektor budowlany Lange, Prof. Lahrsi i architekt rządowy Schlemm z Królewca (Königsberg) oraz architekt rządowy Lendzian z Mrągowa. Jako ewentualne zastępstwo przewidziano Prof. Dr. Dethlefsen z Królewca”

Informacja pokonkursowa znaleziona w Deutsche Bauzeitung, z dnia 23.07. 1921 r.

„Do konkursu zabudowy Südkolonie w Mrągowie zgłoszono 36 projektów. Pierwsze miejsce zajął projekt „Mazurska ojczyzna” architekta rządowego Seelingera z Olsztyna, drugie projekt „Hyksos” architekta Werza z Wiesbaden, trzecie projekt „Z doświadczenia” architekta Fricka z Królewca. Do zakupu zostaną rekomendowane projekty: arch. Fischera z Halle oraz Diengera z Kętrzyna”.

Plan zabudowy Südkolonie wg. projektu architekta Paula Fischera, udostępniony przez Wojciecha Kujawskiego na portalu społecznościowym.

Artykuł z Deutsche Bauhütte, 1930 r.
"Kilka słów o wschodniopruskich budowlach"

II. Prace budowlane w Mikołajkach (Nikoleiken), Mrągowie (Sensburg) i Ukcie (Alt – Ukta)
Nadspodziewanie rozlegle jest budowanie nowych osiedli w Heimstätte Sensburg (Mrągowo), gdzie powstały dwa duże założenia: Südkolonie (Grunwaldzka i Wojska Polskiego) i Ostkolonie (Młynowa, Wileńska) w większości składające się z niewielkich domków. Südkolonie zlokalizowana jest przy drodze z Mrągowa do Pisza i na przyległym wzniesieniu o łącznej powierzchni 37 ha. Na Blockbergu utworzono prawie zamknięte założenie w formie spłaszczonego owalu z placem wewnętrznym pośrodku. U podnóża góry z lekko krętą siecią ulic z placykami przy udanym wykorzystaniu warunków terenowych z otwartymi zabudowaniami podwójnymi i budynkami gospodarczymi a od strony ulic w formie półzamkniętej zabudowy, które w dalszych odległościach mają wejścia od strony tylnej. Budynki dwupiętrowe z dwoma rodzinami w każdej części, czyli jedno piętro dla rodziny. Do każdego mieszkania przynależy tylna mała dobudowana część gospodarcza. Z otwartymi, przestronnymi wejściami, kolorowymi drzwiami i oknami układają się budynki rodzinne w ciąg dopasowanych do otoczenia rozwiązań architektonicznych. Brzydko wyglądają tylko konstrukcje dachowe z sięgającymi do kalenicy okapu dachowego, które w dodatku były wymagane w planach konstrukcyjnych. Cóż za niezrozumienie sztuki architektonicznej!

W Ostkolonie (ul. Młynowa, Nowogrodzka) o łącznej powierzchni 32 ha wyróżnia się zwarta zabudowa placyku. Wybudowane na równej wysokości zabudowania, charakteryzują się także tu dwupiętrową konstrukcją, jak wymagają tego potrzeby mieszkaniowe. Do tych dwóch kolonii dochodzi jeszcze trzecia tzw. Westkolonie (ul. Sołtyska), ale tylko o wymiarach 3 ha.

Sensburg. Südkolonie. Mały budynek mieszkalny z częścią gospodarczą. Mimo prostoty w połączeniu z oknami i drzwiami sprawiają wrażenie oszczędnych budynków wiejskich.

Sensburg. Niewielki podwójny budynek rodzinny z budynkiem gospodarczym. Wejście w części gospodarczej jest skierowane w stronę ulicy. Szary tynk, białe obramówki i gzymsy. Okna w dachach siodłowych sprawiają wrażenie niedopasowanych.

Sensburg. Südkolonie. Niewielki podwójny budynek rodzinny. Dzięki wnęce wejście jest ocienione a dodatkowo dzieli ona mieszkanie od części gospodarczej. Boniowana elewacja oraz rzędowe zasadzenia ożywiają ogólne wrażenie.

Sensburg. Südkolonie. Dzięki zewnętrznemu zastosowaniu połączeń ukośnych desek drzwi, kolorystyce oraz niewielkiemu, okratowanemu okienku uzyskano piękną aranżacje zewnętrzną budynku.

Co się tyczy rozplanowania budynków w Mrągowie, to poza domami z dobudowanymi niższymi budynkami gospodarczymi od boku czy też od tyłu, mamy także rozwiązanie polegające na tym, że mieszkanie i część gospodarcza znajdują się pod jednym dachem. Takie rozwiązanie sprawia wrażenie architektonicznej jedności jak widać przy planach zabudowy czy też zdjęciach.

Konkurs na najlepszy pomysł
Südkolonie w Sensburgu (Mrągowo)
Przyjęto projekt architekta Paula Fischera z Halle
(załącznik z wizualizacją karty od 8 do 14)

I. Program budowlany. Osiedle będzie miało charakter półwiejski. Na terenie osiedla, którego powierzchnia wynosi 144 morgi, powstanie:
1. 6 do 8 gospodarstw rolnych, każde o powierzchni 6 do 10 morg ziemi oraz rybaczówka w pobliżu punktu J i działka z ogrodem w pobliżu koszar.
2. Reszta terenu osiedla powinna być podzielona na działki przeznaczone na dzierżawę po 3/4 oraz 1,5 morgi. Przewiduje się także jednorodzinne domki przeznaczone dla rzemieślników.

Do pkt. 1. Budynki gospodarstw rolnych powinny zawierać: równo 60 m² powierzchni użytkowej podzielonej na: budynek mieszkalny z 2 pokojami, 1 spiżarnią i jadalnią. Na poddaszu będzie możliwość aranżacji pomieszczeń mieszkalnych, piwnica, kurnik, stodołą jak i toaleta. Piwnica o powierzchni 20 do 25 m². Kurnik i stodoła o łącznej powierzchni 40 m² mierzonych według wysokości w świetle.

Do pkt. 2. Budynki z tego miejsca powinny zawierać: 2 mieszkania, jedno o powierzchni 46 m² powierzchni użytkowej, składające się z kuchni mieszkalnej, 2 pokoi i jadalni, i drugie składające się z kuchni mieszkalnej, jednego pokoju, spiżarni i jadalni z 40 m² powierzchni użytkowej. Na dwa mieszkania będzie przypadać jedna piwnica o powierzchni od 18 do 20 m² i po jednym budynku kurnika o powierzchni użytkowej 10 m², poza tym do każdego mieszkania jedna toaleta o powierzchni 1 m² liczone według wysokości w świetle.

Jako powierzchnia użytkowa liczona jest powierzchnia podłogi części mieszkalnej, włączając w to kuchnię z jadalnią, ale wyłączając powierzchnię schodów czy klatek schodowych, przedsionka i korytarzy mierzonych według wysokości w świetle. Zaleca się by budynki gospodarcze (kurniki) mogły być przez mieszkańców w razie potrzeby powiększone.
Pojedyncze działki, około 5 do 6 mieszkań, będą przekazane jako dwa budynki rzemieślnicze. Te działki otrzymają poza mieszkaniami, także pomieszczenie rzemieślnicze o powierzchni 16 m² powierzchni użytkowej i 4 działki z izbami rzemieślniczymi w domu, dalej 1 działkę dla kowala i jedno dla kołodzieja.

II. Komentarz. Osiedle będzie dostępne z dwóch kierunków. Autorowi wydawało się wskazane, zachować przebieg dolnego odcinka drogi, jednocześnie modyfikując do zamkniętej formy okrągłej, wzdłuż której rozplanowano domy i pola. Rozmiar okręgu został dopasowany do terenu, w ten sposób, że tereny uprawne przylegają do niego. Duże znaczenie ma, że pola w większości rozciągają się na południowym i zachodnim zboczu, tak że skiba pługu odkłada się normalnie do poziomic wzgórza.

Droga prowadzi poniżej po lekkim wzniesieniem aż do kuźni. Od tego momentu będzie się umiarkowanie wznosić, łącząc się z górną ulicą. Przy tej górnej ulicy będą położone gospodarstwa rolnicze, które sąsiadują z polami rozciągającymi się w kierunku wschodnim i południowo - wschodnim na zboczu. Przy dolnej ulicy znajdują się wjazdy do ogrodów w pobliży koszar i części rzemieślniczej, łącznie z mieszkaniami dla osadników. Przy okrągłym placu, w formie rozszerzenia ulicy, przewidziano miejsce dla kuźni i kołodzieja, a na końcu dolnej drogi miejsce dla rybaka. Ulica dolna będzie szeroka na 6,5 m, górna zaś 3,5 m. Obie ulice jak i place będą zadrzewione drzewami owocowymi. Na plaży jeziora przewidziano zasadzenia małej powierzchni laskiem. Dzięki temu zabudowania leżące dalej będą osłonięte od wiatru, a w dalszej perspektywie zalesienie będzie gromadziło wodę. Z czasem utworzy się tu gleba próchnicza. Na wzniesieniu osiedla z powodu już wymienionego są także zasadzenia osłaniające przed wiatrem. Także tu są rzędy drzew jako drewno użytkowe z podszyciem (krzaki) przeznaczona na pastwiska dla krów, podczas gdy wewnątrz zasadzi się drzewka owocowe chroniące przed wiatrem. Dzięki tym drzewom, które mają praktyczne zastosowanie, uniknie się także jednostajności terenu.

Założenia dwóch placów mają na celu umożliwienie sprawnego kierowania i zawracania wozów i można je traktować jako rozszerzenia ulic w niektórych miejscach osiedla. Ponieważ w większości ulice są poprowadzone równolegle do poziomic wzniesień, więc nie będzie potrzeby przemieszczania dużych mas ziemi. Jeżeli przedłuży się fundamenty domów znajdujących się przy rybaczówce, będzie można utworzyć mały taras w formie półkola z drzewami i w ten sposób otrzyma się ładny widok na jezioro.

Uwagi: 1. Przedstawione wizualizacje budynków nieznacznie odbiegają od wyglądu obecnego. Przyczyny mogły być różne: np. nie w pełni zrealizowany projekt lub zmiany w następnych latach (np. ocieplenie), 2. Nie ma obecnie budynku rybaczówki. Czy budynek ten zrealizowano? 3. Przy małym placu z zaznaczonymi budynkami kołodzieja i kuźni istnieją budynki, które są bardzo podobne do wizualizacji. Trudno jednak stwierdzić, który jest który.

Jak nazywała się dawniej obecna ul. Dziękczynna? Treudank, czyli „podziękowanie za wierność”. W miejscowościach Prus Wschodnich po wygranym plebiscycie 11 lipca 1920 roku powstawały pomniki, upamiętniające niemieckie zwycięstwo. Także w Sensburgu postawiono pomnik przed Urzędem Starostwa. Dodatkowo nowo budowaną ulicę (lata 20-te) nazwano Treudank Strasse. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w Olsztynie, gdzie wybudowano Treudank – Theater (obecnie teatr Jaracza) , który był prezentem dla miasta, w podzięce za wygrany plebiscyt z 1920 roku. W wikipedii o Plebiscycie...

Ostkolonie

Artykuł z roku 1930 dotyczy w większości Südkolonie, ale wydaje się że uwagi w nim zawarte można odnieść także do Ostkolonie, czyli ul. Wileńskiej i Młynowej. Budynki wybudowano tam w tym samym stylu, a co ciekawe, mimo bardzo podobnego wyglądu, po uważnej analizie okaże się, że każdy budynek jest inny. Różnie umiejscowiono część gospodarczą: czasami w jednym budynku, czasami jest to oddzielny obiekt na zapleczu budynku mieszkalnego, czasami przylega z boku i tam też jest główne wejście, a czasami wejście jest od wewnątrz. Nawet budynki o takich samych fasadach różnią się np. rozwiązaniem przestrzeni na poddaszu. Można to zaobserwować, gdy przyjrzymy się podziałom okien strychów.