Krutynia kojarzy się nam ze szlakiem kajakowym. I niesłusznie, bo na blisko 100 km jej biegu składa się też 17 jezior o łącznej długości ponad 60 km, w tym Mokre, znajdujące się wśród pierwszej pięćdziesiątki największych i najgłębszych jezior Polski. A niewielkim jachtem da się tu przyjemnie pożeglować!
Trzy jeziora połączone rzeką Krutynią w jej dolnym biegu - Mokre, Uplik i Zdrużno o łącznej powierzchni 1151,6 ha i długości linii brzegowej ponad 45 km tworzą piękny i ciekawy, blisko 14-kilometrowy szlak żeglarski, cichy i spokojny. Akweny te leżą w obrębie Mazurskiego Parku Krajobrazowego i otoczone są wielkim, zwartym kompleksem leśnym stanowiącym fragment Puszczy Piskiej. Mieszane lasy porastają wypiętrzone nad poziom wody o 20 - 30 m morenowe wzgórza opadające stromo do wody. Tylko niewielkie fragmenty linii brzegowej są płaskie, podmokłe. Cały ekosystem tworzy niepowtarzalny mikroklimat.
Wszystkie te jeziora są typowymi tworami morenowymi. Mokre i Uplik powstały w wyniku zalania rynien zorientowanych południkowo (bardzo atrakcyjnie przedstawiają się zimą, gdy ich pokrywa lodowa dochodzi do 40 cm grubości), Zdrużno natomiast ma klasyczny układ niecki dennej. Wszystkie zasila głównie Krutynią, nosząca na tym odcinku lokalną nazwę Spychowskiej Strugi. Pozostałe cieki to niewielkie strumyki spływające z okolicznych wzgórz.
Pamiętajmy, że na wodach tych akwenów obowiązuje zakaz używania silników spalinowych. Wędkować wolno po wykupieniu odpowiednich zezwoleń, o które należy pytać w rybaczówce w Zgonie lub stanicy PTTK w Zgonie.
Jezioro Mokre
To jedno z najpiękniejszych mazurskich jezior mające II klasę czystości wody jest największym zbiornikiem Pojezierza Mrągowskiego. Leży w odległości 18 km na południe od Mrągowa i 15 km na zachód od Rucianego. Najwygodniej dojechać tam można drogą nr 58. Wśród jezior mazurskich zajmuje 24. miejsce na liście pod względem powierzchni, 23. długości i 28. długości linii brzegowej. Otoczone jest starymi lasami, głównie iglastymi, dochodzącymi do linii wodnej. Tylko u północnych krańców występują niewielkie fragmenty podmokłych łąk, a po stronie zachodniej i w części środkowej na kilku małych odcinkach łąki i pola. Strome brzegi poniżej wysokich stoków układają się w bogato rzeźbioną linię brzegową z wieloma zatokami i półwyspami. Na brzegach przygotowano kilka płatnych pól biwakowych.
Na południowej połowie jeziora leży pięć różnej wielkości wysp o łącznej powierzchni 5 ha. Taka konfiguracja linii brzegowej sprawia, że wiatry przybrzeżne są najczęściej odbite, ale ze względu na dużą szerokość lustra wody stabilizują się już w odległości kilkudziesięciu metrów od brzegu. Silniejsze wiatry poosiowe - mimo wysp - mogą spowodować przy zawietrznym brzegu falę dochodzącą do wysokości jednego metra. Brzegi najczęściej dość stromo wchodzą w wodę, przez co pas przybrzeżnych szuwarów wzdłuż całego jeziora jest wąski i często mocno przerzedzony. Występująca wzdłuż niego roślinność pływająca jest także uboga i nie tworzy większych skupisk. W jeziorze żyje reliktowy skorupiak - Pallaseaquadrispinoza. Piaszczysto-muliste dno bardzo urozmaicają liczne głęboczki i górki podwodne. Stoki przybrzeżnej ławicy mają zmienne nachylenie. W wielu miejscach bardzo stromo opadają ku głębiom. Dlatego próba stawania na kotwicy w odległości od brzegu większej niż 50 m często kończy się fiaskiem. Jezioro jest lekko podpiętrzone regulowaną zastawką na wypływie Krutyni, przez co jest odcięte dla łodzi od pozostałych wielkich jezior mazurskich. Wahania poziomu wody w sezonie letnim średnio nie przekraczają +/- 20 cm.
Lustro wody Jeziora Mokrego dzieli się wyraźnie na trzy części. Część południowa w formie rozczłonkowanej zatoki ma długość 1,8 km. Jej południowy brzeg należy do starej (formalnie od 1708 r.), obecnie letniskowej wsi Zgon i tu najwygodniej wodować - na jednym końcu wsi w stanicy PTTK Zgon lub na drugim, w rybaczówce (przed pensjonatem „Pod Dziką Różą").
Oryginalna nazwa wsi bynajmniej nie pochodzi od śmierci, lecz od zganiania bydła do wodopojów. Nad jeziorem i we wsi działają pensjonaty, domy wypoczynkowe i gospodarstwa agroturystczne. W połowie długości, licząc od południowego brzegu, zatoka rozszerza się na wschód, tworząc następną, mniejszą, a u jej wejścia leżą dwie niewielkie wyspy. Za nimi – w odległości jednego kilometra od Zgonu - zatoka zwęża się do szerokości 450 m. Na wschodnim brzegu założono rezerwat „Królewska Sosna". Tu gniazduje orzeł bielik. Brzeg zachodni tworzy półwysep Lawny Lasek. U jego nasady, w pobliżu domu wypoczynkowego, mamy pole biwakowe. Opływając półwysep, wejdziemy do długiej na 500 m zatoki. Na jej końcu, na skraju podmokłego brzegu, usytuowano przysiółek Starych Kiełbonek, noszący także, jak cały półwysep, nazwę Ławny Lasek. Od cypla półwyspu otwiera się główne ploso Jeziora Mokrego o szerokości średnio 1300 -1500 m. W odległości 1300 m od tego miejsca, po środku toni, leży największa głębia tego akwenu, a 500 mdalej jedna z dwóch dużych wysp o oryginalnym kształcie trójkąta, zwana niekiedy Rogatą. Na jej wysokości jezioro ma największą szerokość.
Nieco dalej (300 m) jest następna mała wyspa, a po następnych 350 m dochodzimy do drugiej dużej wyspy, otoczonej szerokim pasem szuwarów. Po jej zachodniej stronie, w Uklance, znajduje się ujście niezbyt czystej strugi Uklanki (Nawiadki) wypływającej z jeziora Nawiady. W pobliżu założono pole biwakowe. Prawie na tej samej wysokości na wschodnim brzegu (za klifem) usytuowano kolejne pole biwakowe, a 500 m od linii brzegowej na wschód zaczyna się rezerwat „Zakręt". Po 1500 m lustro wody zwęża się do 750 m. W tym miejscu na zachodnim brzegu leżą dwa następne pola biwakowe, a 400 m dalej wyrosły domy wypoczynkowe w Cierzpiętach, przy nich powstało kilka pomostów i kąpielisko.
Stanica wodna PTTK ZGON 89 742 01 14
Bardzo dobrze utrzymany obiekt wyposażony w pełną infrastrukturę niezbędną turyście wodnemu. Węzeł sanitarny, pole namiotowe i kempingowe, możliwość nocowania w domkach lub pokojach hotelowych, gastronomia. Dogodne miejsce do slipowania łodzi, choć jeszcze slip jest trawiasty. W najbliższej przyszłości ma być wybudowany slip betonowy. W przypadku konieczności wodowania większej łodzi w odległości 500 m jest (także trawiasty) płasko schodzący do wody slip w rybaczówce. Pomosty dostosowane dla łodzi i kajaków. Możliwość dokonania drobnych napraw szkutniczych. Bardzo dobry dojazd z drogi nr 58. W Zgonie poczta, ośrodek zdrowia sklepy. Możliwość czarterowania małych łodzi żaglowych i kajaków. Ośrodek prowadzi działalność turystyczno-krajoznawczą. Planuje się uruchomienie zimą żeglarstwa bojerowego.
Wieś Cierzpięty (nie mylić z Cierzpiętami nad Buwełnem) odsunięta jest od linii brzegowej jakieś 600 m. Za ośrodkami wypoczynkowymi zachodni brzeg staje się podmokły. Tu zaczyna się trzecia część akwenu będąca zatoką o szerokości wejścia 500 m i długości 1500 m. Zaraz za wejściem do zatoki, w jej wschodnim brzegu, wypływa Krutynią, która jest jedynym odwodnieniem akwenu. Wypływ zamknięto zastawką, a nad nią przerzucono niski mostek. Cały ten fragment brzegu obejmuje rezerwat „Krutynia”. W północnym podmokłym krańcu zatoki wpada do Mokrego mała, czysta struga płynąca z odległego o 800 m jeziorka Kołowin. Jeżeli ze Zgonu popłyniemy wzdłuż południowego brzegu na zachód, to po 400 m wejdziemy do wąskiej (150 m) i długiej (450 m) zatoki. Na samym końcu, na zachodnim brzegu, usytuowano bar ze smażalnią ryb oraz wygodnymi nowymi pomostami. Jest też możliwość skorzystania z sanitariatów. Bezpośrednio za barem wchodzi się pod nowy most drogowy (prześwit 2 m), po którym biegnie droga nr 58. Spod mostu wychodzi się na jezioro Uplik. Maszt należy kłaść przy pomostach baru, ponieważ przed mostem przerzucona jest oznakowana linia wysokiego napięcia na wysokości 5 m. Przechodzić można na całej rozpiętości przęsła.
Jezioro Uplik
Spod mostu wychodzi się w najszerszym miejscu Uplika, zwanego czasem perełką szlaku Krutyni. Naprzeciw wejścia widać duży odcinek zachodniego, podmokłego brzegu okalającego północne ploso. Na tym odcinku pas szuwarów dochodzi do 40 m szerokości, który dalej zwęża się do kilku - kilkunastu metrowi zdecydowaniesięprzerzedza. Piaszczysto-muliste, dobrze trzymające kotwicę dno przy brzegach opada dość gwałtownie, ale już po kilkunastu metrach wypłaszcza się. Na całej powierzchni jest praktycznie pozbawione nierówności. Także niewiele wypatrzymy tu roślinności pływającej.
Za północnym plosem oś jeziora skręca na południe. Toń wchodzi między dwie ściany starego iglastego lasu dochodzącego do brzegu, często klifowego. Las porasta strome stoki nadbrzeżnych wzgórz przewyższających lustro wody nawet o 12 m. Przez blisko 1000 m utrzymuje szerokość 300 - 400 m, potem zdecydowanie zwęża się, miejscami nawet do 80 m. Wysokie brzegi i ściana drzew po obu stronach sprawiają, że wiatry nad wodą, schodząc ku jej powierzchni, układają się poosiowo, natomiast falujący kształt osi powoduje tłumienie fali.
Na wysokości zwężenia lustra wody, na wschodnim brzegu, założono ptasi rezerwat Czaplisko-Ławny Lasek, jest to miejsce gniazdowania czapli siwej. Nie należy tu lądować! W południowym krańcu lustro wody nieco się rozszerza. Na wschodnim brzegu spod drogowego mostu o prześwicie 1,9 m z jeziora Zdrużno wypływa Krutynia.
Jezioro Zdrużno
Jezioro Zdrużno w przeciwieństwie do Uplika otoczone jest w wielu miejscach mokradłami i szerokim pasem szuwarów, ale także na długich odcinkach brzeg jest wysoki i stromy, przechodzący w dno o dużym spadku. Głównie wzdłuż linii szuwarów można napotkać bogato rozwiniętą roślinność pływającą. Dno piaszczysto-muliste ukształtowało się w cztery dość regularnie rozłożone dołki wytopiskowe.
Na jeziorze widać dwie niewielkie wyspy okolone szuwarami. Układ mokradeł świadczy o tym, że jeszcze niedawno było ich więcej. Bogata w zatokii półwyspy, zróżnicowana wysokościowo linia brzegowa powoduje, że wiatry na całym jeziorze mają przeważnie charakter odbity.
Spod mostu wychodzi się na zatokę otoczoną lasem. Bezpośrednio za mostem na brzegu południowym usytuowana jest leśniczówka Koczek z pomostami kajakowymi, a na przeciwległym pole namiotowe (na ogół odpłatne).Pytać w leśniczówce. W odległości 300 m od leśniczówki zaczynają się zabudowania wsi Koczek. Naprzeciw mostu widać podmokły półwysep przymykający wyjście z zatoki na jezioro. Za nim, na południowym brzegu, za trzcinową wyspą znajduje się ujście Krutyni do Zdrużna. Na wprost, w odległości niecałych 700 m, mamy niski, zadrzewiony brzeg półwyspu Połom. U jego nasady umiejscowiła się wioska (obecnie letniskowa) o tej samej nazwie. Półwysep osłania w całości południowo-zachodniej zatoki, na której - pośrodku dołka wytopiskowego - leży największa głębia akwenu. Uwaga: dno od strony nasady półwyspu schodzi bardzo stromo! Wejście do zatoki przymykają obustronnie szuwary do szerokości 30 m. Należy wchodzić po osi lustra wody.
Zdrużno, poza kilkoma rozpadającymi się pomostami, pozbawione jest jakiejkolwiek infrastruktury brzegowej. W północno-wschodniej niewielkiej zatoce istniało kiedyś pole biwakowe. Jeżeli dysponujemy łodzią o małym zanurzeniu i dużą wolą odkrywczą, możemy spróbować podpłynąć Spychowską Strugą aż na przedmieścia Spychowa, skręcając po drodze w krótki strumień prowadzący na niewielkie (0,6 ha) jezioro Kierwik. Można się na nim zatrzymać, ale biwakowanie na lądzie jest zabronione.
Marek Halter, miesięcznik "Żagle"
