Szlak Grunwaldzki

Gietrzwałd - wieś gminna w powiecie olsztyńskim, w czasie, gdy Warmia należała do Niemiec ważny ośrodek polskości. Jeden z najbardziej znanych w Polsce ośrodków kultu maryjnego związanego z objawieniami w 1877 r.

Nad wsią góruje neogotycki kościół z II pol. XIX w. powstały w rezultacie przebudowy mniejszej gotyckiej świątyni.

Naprzeciw kościoła dom znanej warmińskiej rodziny Samulowskich, Andrzej Samulowski prowadził w nim księgarnie polską.

Ostróda - miasto powiatowe, jedno z największych w województwie warmińsko–mazurskim (około 40 000 mieszkańców), usytuowane w zachodniej części Mazur na Pojezierzu Iławskim. Prawa miejskie uzyskało w 1329 r. Szczególnego uroku dodaje miastu jezioro Drwęckie, którego zachodnia część leży niemal w samym śródmieściu. Z przystani nad tym jeziorem wyruszają statki na rejsy do Piławek, Starych Jabłonek, Iławy oraz na całodniową wycieczkę do Elbląga szlakiem jedynych w Europie pochylni.

Warto zwiedzić: zamek krzyżacki położony na nizinie nad jez. Drwęckim, w płn.-zach. części miasta. W czasie kampanii napoleońskiej, zimą 1807 r., był przez kilka tygodni siedzibą Napoleona Bonaparte i jego sztabu. Wielokrotnie przebudowywany. Obecnie mieści się tu m.in. muzeum.

Kościół parafialny p.w. św. Dominika Savio, znajdujący się w obrębie dawnego starego miasta, gotycki - z ok. 1330-1351, orientowany, murowany z cegły, na wysokiej podmurówce z kamieni polnych.

Kościół ewangelicko-augsburski, od 1981 r. metodystyczny. W udostępnionej do zwiedzania wieży skromne muzeum, a z niej dość rozległy widok na okolice miasta.

Kościół parafialny p.w. Niepokalanego Poczęcia, neogotycki, zbudowany w latach 1856-1875.

Z Ostródy wyjazd początkowo drogą nr 16, ale jeszcze w granicach miasta należy zjechać na drogę nr 52 w kierunku Lubawy, Brodnicy, Torunia.

Sampława - wieś nad rzeką Elszką, z gotyckim kościołem z XIV wieku, po prawej (północnej) stronie drogi wyraźnie widoczne grodzisko pruskie. Szlak boczny do Iławy i Szymbarka.

13 km, Iława - miasto powiatowe malowniczo położone nad jez. Jeziorak Mały (wokół jeziora promenada) i Jeziorak Duży (najdłuższe w Polsce - 27,5 km długości, 34,5 km² powierzchni, głębokości 12 m, należące do systemu dróg wodnych Kanału Ostródzko-Elbląskiego. Miasto prawa miejskie uzyskało w 1305 r. Z dawnych czasów zachował się gotycki kościół Przemienienia Pańskiego z XIV w. Iława jest dziś ważnym węzłem kolejowym na trasie Warszawa-Gdańsk i Olsztyn-Poznań oraz miejscowością turystyczną.

25 km, Szymbark - we wsi nad jez. Szymbarskim, ruiny największego zamku województwa warmińsko-mazurskiego (97 x 72 m), z 12 basztami.

Nowe Miasto Lubawskie - siedziba powiatu. Powstało w pobliżu brodu na Drwęcy w 1325 r. Założone zostało przez Krzyżaków. Położone na pograniczu z Polską wielokrotnie zmieniało przynależność państwową. Szczególnie godne uwagi ze względu na zachowane zabytki.

Historyczna część miasta, otoczona sporymi fragmentami murów obronnych, z ocalałymi bramami Brodzką i Lubawską, zachowała swój kształt z XIV w.

Najcenniejszy zabytkiem miasta jest kościół p.w. św. Tomasza. Trójnawowa budowla bazylikowa w stylu gotyckim jest równie stara jak miasto. Forma zewnętrzna, choć potężna i dostojna, nie zapowiada bogactwa, jakie można zobaczyć wewnątrz. Ściany kościoła pokryte są freskami powstałymi w czasie od średniowiecza do XVIII w. Szczególnie ciekawa jest płyta nagrobna Kuno von Liebensteina, miejscowego komtura, przedstawiająca rycerza krzyżackiego w pełnym uzbrojeniu. To wykonane w metalu epitafium wisi na ścianie nawy południowej. Godne uwagi są też ołtarze i barokowa kaplica grobowa rodziny Działyńskich, a w niej renesansowy nagrobek Mikołaja Działyńskiego.

Za Nowym Miastem - 5 km w stronę Torunia - Kurzętnik. Z parkingu wejście na górę zamkową. Ładny widok na Dolinę Drwęcy i Nowe Miasto. 11 lipca 1410 r. pod Kurzętnikiem król Władysław Jagiełło, dowodzący wojskami Korony i Litwy, zrezygnował z przejścia brodu na Drwęcy w drodze do Malborka i zadecydował o obejściu źródeł rzeki, by uniknąć starcia z siłami krzyżackimi.

Lidzbark - tradycyjnie zwany Welskim od nazwy rzeki Wel, nad którą leży. Miasto powstało w czasach krzyżackich, jednak nie znamy dokładnej daty uzyskania praw miejskich. Obecnie są w nim dwa zabytkowe kościoły: jeden gotycki z XIV w., drugi klasycystyczny z pocz. XX.

W mieście istnieją dwa muzea: pożarnictwa - eksponujące historyczne urządzenia pożarnicze oraz muzeum Welskiego Parku Krajobrazowego - zapoznające z ciekawą przyroda tego chronionego obszaru i możliwościami zwiedzenia Parku.

Działdowo – stolica powiatu położona nad rzeką Wkrą. Osada przy zamku krzyżackim uzyskała prawa miejskie w 1344 r. Jak wiele miast pogranicza miało burzliwe dzieje. Niszczone było wielokrotnie przez różne armie. W 1920 r., jako jedyne miasto mazurskie, znalazło się w granicach Polski. Stanowiło ważny ośrodek oddziaływania na Polaków na terenie Prus Wschodnich. W czasie II wojny światowej istniał w mieście, w okolicy stacji kolejowej, obóz hitlerowski - głównie dla więźniów politycznych. Miejsca kaźni Polaków upamiętniają w Działdowie pomniki i tablice. Na szczególną uwagę zasługuje pomnik znajdujący się przy ul. Męczenników. Na jego płycie widnieje napis: "Za życia wrogowie, w obliczu śmierci równi". Pomnik z 1915 r. jest kształtu 3-metrowej iglicy z krzyżami: teutońskim i prawosławnym. Postawiono go w miescu mogiły 2 lotników: Niemca i Rosjanina. W sierpniu 1914 r. stoczyli nad działdowem powietrzny bój. Obaj skutecznie trafili zestrzeliwując siebie!

Wartymi zwrócenia uwagi są zabytki miasta, a wśród nich zamek krzyżacki z XIV wieku i rynek z barokowym ratuszem.

Nidzica - miasto powiatowe nad rzeką Nidą, przywilej lokacyjny otrzymało w 1385 r. Powstało u stóp położonego na wzgórzu zamku krzyżackiego. W okolicach tego miasta rozegrała się w sierpniu 1914 r. jedna z pierwszych bitew I wojny światowej (między siłami rosyjskimi - pod dowództwem gen. Samsonowa i niemieckimi - pod wodzą gen. Hindenburga). Bitwa ta znana jako II Bitwa pod Tannenbergiem zakończyła się zwycięstwem Niemców. Miasto zostało niemal doszczętnie spalone przez Rosjan w czasie działań wojennych.

Interesującym zabytkiem jest górujący nad miastem zamek krzyżacki, a w nim małe muzeum regionalne. Z wieży zamkowej widok na okolice, m.in. na Tatarski Kamień - potężny głaz narzutowy we wsi Tatary.

Dąbrówno – wieś, dawniej miasto położone między dwoma jeziorami (Dąbrowa Mł. i Wlk.), uzyskało prawa miejskie w 1326 r. W roku 1410, w nocy z 13 na 14 lipca, miasto - będące pod władzą Krzyżaków - zostało zdobyte i spalone przez wojska Jagiełły. W czasie II wojny światowej poniosło dotkliwe straty.

Dziś warto obejrzeć kościół metodystyczny (poprzednio ewangelicko-augsburski) z XIV w., z ciekawym wyposażeniem wnętrza (m.in. barokowa kaplica rodu Finckensteinów). Uwagę zwraca też neogotycki kościół katolicki o kamiennych ścianach, wybudowany w 1865 r.

Olsztynek - miasto powstało w 1359 r. przy zamku krzyżackim. Najwybitniejszym jego obywatelem był urodzony tu w 1764 r. leksykograf, tłumacz, rzecznik sprawy polskiej w Prusach - Krzysztof Celestyn Mrongowiusz (zm. w Gdańsku 1855 r.).

Z dawnych czasów zachowały się duże fragmenty murów miejskich wykonanych z kamienia, kościół ewangelicki z plebanią (miejsce urodzenia Mrongowiusza) oraz zamek krzyżacki użytkowany od niemal dwóch stuleci jako szkoła. Uczył się w niej wybitny niemiecki bakteriolog, laureat pierwszej Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny - Emil Behring, twórca szczepionki przeciw tężcowi.

Największą atrakcją Olsztynka jest powstałe w Królewcu w 1909 r. i przeniesione do Olsztynka w 1941 r. Muzeum Budownictwa Ludowego, w którym obejrzeć można budowle z Warmii, Mazur, Powiśla i Pruskiej Litwy. Skansen w Olsztynku, stale rozbudowywany, jest jednym z największych w kraju i w Europie.

W okolicy miejscowości letniskowe: Mierki, Swaderki, Kurki, Pluski - położone w lasach i nad jeziorami.