Wszystko zaczęło się w Wyszemborku. Strefa archeologiczna jeziora Salęt.
Wszystko zaczęło się w Wyszemborku. Strefa archeologiczna jeziora Salęt.

 

Mrągowskie Centrum Informacji Turystycznej, we współpracy z sołectwem Wyszembork, przygotowuje  tablice turystyczną dla miejscowości. Prezentujemy Państwu projekt artykułu nt. legendarnych wykopalisk archeologicznych prowadzonych w okolicach.

Pojezierze Mrągowskie to najlepiej przebadany archeologicznie region Polski. Wszystko rozpoczęło się od stanowiska badawczego I w Wyszemborku. Prace wykopaliskowe prowadzone na rozległym półwyspie rozdzielającym wody jezior Małego Salętu i Salętu to  pierwsze polskie powojenne badania archeologiczne w dawnych Prusach Wschodnich. Odkryto wtedy znacznych rozmiarów osadę. Badania rozpoczął w tym miejscu Jerzy  Antoniewicz w 1949 r. Kontynuował on prace w latach 1974-1978.

Przełomowy moment dla badań w rejonie Salętu nastąpił w 1975 roku, kiedy Jerzy Okulicz odkrył  cmentarzysko w Wyszemborku  (stanowisko IVa), którego skraj został odsłonięty przez prace ziemne prowadzone przy dawnej żwirowni. Rozpoczęte natychmiast badania ratownicze, kontynuowano do 1978 roku pod kierunkiem Jerzego i Łucji Okuliczów, a następnie w latach 1987- 1988 pod kierunkiem Wojciecha Nowakowskiego.

Wyszemborskie cmentarzysko funkcjonowało nad brzegiem Salętu przez ponad 600 lat!: od I do VI (a nawet VII) w. po Chrystusie. Do najciekawszych znalezisk należą szkieletowe pochówki koni z późnego okresu wpływów rzymskich i późnego okresu wędrówek ludów (w jednym przypadku zarejestrowano też unikatowy, podwójny pochówek koński).

W latach 70-tych XX w. powstał pomysł przebadania okolic jeziora Salęt. W ramach projektu w 1980 r. przeprowadzono pierwsze sondażowe badania wykopaliskowe na osadzie z wczesnej epoki żelaza położonej na „Ptasiej Wyspie” (Szestno, stanowisko II). Rozpoczęto również badania powierzchniowe w rejonie Salętu, które były kontynuowane na większą skalę w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia.

W 1993 r. wznowiono pod kierownictwem W. Nowakowskiego badania na cmentarzysku, kontynuowane nieprzerwanie do roku 1999, a od 1995 r. przeprowadzono szereg prac wykopaliskowych na kilkunastu stanowiskach. W ciągu kilkudziesięciu lat udało się w różnym stopniu przebadać większość znanych stanowisk z okresu wpływów rzymskich w rejonie jeziora Salęt.  Działania te były początkiem wielosezonowej, jednej z najdłuższych i z dzisiejszej perspektywy patrząc wręcz legendarnej kampanii wykopaliskowej w historii Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

W ciągu ostatnich lat archeolodzy związani z Ekspedycją Galindzką prowadzili badania wykopaliskowe na kilkunastu stanowiskach, zlokalizowanych w przeważającej mierze na Pojezierzu Mrągowskim, w okolicy jeziora Salęt. W większości wypadków były to nowe badania, związane z realizowanym programem naukowym. Wszystkie prace były finansowane ze środków Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Na podstawie:
- Szymański Paweł., Mikroregion osadniczy z okresu wpływów rzymskich w rejonie jeziora Salęt na Pojezierzu Mazurskim, 2005 r.
- Nowakiewicz Tomasz, Rzeszotarska – Nowakiewicz Aleksandra, Starożytności Pojezierza Mrągowskiego. Przewodnik Archeologiczny, 2013 r.

Chronologia pradziejów ziem polskich przedstawia się następująco:
Epoka kamienia
- okres starszy (paleolit) – od ok. 500–400 tys. lat temu (pojawienie się człowieka wytwarzającego narzędzia) do 10 tys. lat temu (koniec epoki lodowcowej)
- okres środkowy (mezolit) – od ok. 10 tys. lat temu do ok. 4000–3500 p.n.e.
- okres młodszy (neolit) – od ok. 5400 do 1800 p.n.e.
Epoka brązu – od ok. 1800 do ok. 650 p.n.e.
Epoka żelaza – od połowy VII w. p.n.e.
- okres halsztacki – od połowy VII w. p.n.e. do 400 p.n.e.
- okres lateński albo przedrzymski – od ok. V w. p.n.e. do początku I w. n.e.
- okres rzymski (wpływów rzymskich) – od I w. n.e. do ok. 375 roku (schyłek Cesarstwa Rzymskiego)
- okres wędrówek ludów – od końca IV w. (najazd Hunów) do końca VII w.

Chronologia kultur archeologicznych:
Kultura archeologiczna  – zespół stale współwystępujących ze sobą na określonym terytorium i w określonym czasie charakterystycznych form źródeł archeologicznych jak np.: takich samych wzorów naczyń czy takich samych form pochówków zmarłych.

Neolit na terenach Warmii i Mazur  - w III tysiącleciu p.n.e. rozprzestrzeniła się ludność kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej (nazwa pochodzi od charakterystycznych zdobień wykonywanych w dolnej części naczyń, wykonywanych wielozębnym narzędziem, przypominającym grzebień). Między latami 3500–1900 p.n.e. pojawiła się kultura pucharów lejkowatych (nazwa pochodzi od charakterystycznego kształtu formy naczynia z obszernym brzuścem i szeroko rozchylonym brzegiem naczynia). W połowie III tysiąclecia p.n.e. pojawiła się ludność kultury ceramiki sznurowej (nazwa ze względu charakterystyczny sposób zdobienia ceramiki za pomocą odciśniętego sznura), zajmująca się głównie pasterstwem. Między latami 2700–2000 p.n.e. pojawiła się kultura amfor kulistych (ze względu na ceramikę o kulistym brzuścu). Pod koniec neolitu, na tereny południowej Polski, dotarła z Czech i Moraw ludność kultury pucharów dzwonowatych (szeroko otwarte naczynia w kształcie odwróconego dzwonu).

Kultura łużycka  rozwijała się od około 1350 r. p.n.e. do około 500/400 lat p.n.e
Kultura archeologiczna środkowej i młodszej epoki brązu oraz wczesnej epoki żelaza, występująca głównie na ziemiach Polski oraz przyległych do nich obszarów w innych państwach, m.in. Czechach, Słowacji, Ukrainie, Niemczech. Należy do kręgu kultur pól popielnicowych, do którego kwalifikuje się, między innymi ze względu na formę, pochówek ciałopalny w popielnicach zakopywanych w ziemię. Kultura łużycka nie jest tworem jednolitym i dzieli się na wiele grup różniących się w różnym stopniu inwentarzem, obrządkiem pogrzebowym bądź formami osadnictwa. Występowały w niej zarówno osady otwarte, jak i zamknięte, do których zalicza się osadę w Biskupinie. Natomiast wszystkie grupy kultury łużyckiej charakteryzują się tym samym modelem gospodarki oraz względnie zbliżonym modelem struktur osadniczych.

Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich  – archeologiczna kultura kurhanowa epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, rozwijająca się od VII do I w. p.n.e. na terenach północnego Mazowsza, Warmii, Mazur i Sambii.

Kultura bogaczewska  – kultura archeologiczna epoki żelaza na terenie północno-wschodniej Polski. Jej nazwa pochodzi od stanowiska archeologicznego w Bogaczewie koło Giżycka. Należy do kręgu kultur zachodniobałtyjskich.

Stanowiska tej kultury datowane są od początku okresu wpływów rzymskich po początek okresu wędrówek ludów (tj. mniej więcej od przełomu er po koniec IV wieku). Wykształciła się na bazie wcześniejszej kultury kurhanów zachodniobałtyjskich datowanej na wczesną epokę żelaza pod silnym wpływem kultury rzymskiej.
Znaleziska kultury bogaczewskiej zanikły we wczesnym okresie wędrówek ludów, a więc w ciągu V wieku (być może na jego początku), natomiast w późnym okresie wędrówek ludów (od końca V wieku) zastępuje ją tzw. grupa olsztyńska.

Grupa olsztyńska  – wchodziła w skład kręgu kultur zachodniobałtyjskich. Stanowiska tej kultury można datować od końca V wieku n.e. do VII w. n.e. Zajmowały one obszar centralnej części Pojezierza Mazurskiego i wschodniej Warmii czyli tereny, gdzie wcześniej występowały stanowiska kultury bogaczewskiej. Grupa olsztyńska identyfikowana jest z bałtyjskim plemieniem Galindów.
Źródło: www.wikipedia.pl


OSADY

Osiedla w regionie salęckim lokowano z reguły wzdłuż brzegów jeziora. Wyjątek stanowi tu odległa osada w Bożem (stanowisko I), położona nad potokiem oraz hipotetyczna osada w Wyszemborku (stanowisko VI), która znajdować by się miała przy ujściu strumienia do jeziora. Preferowanym miejscem były półwyspy otoczone z dwóch lub trzech stron przez wodę. Wyjątek stanowiło tu stanowisko I w Wyszemborku położone najprawdopodobniej na wyspie (obecnie półwysep), skąd dostęp przez płytkie brody do brzegów jeziora Salęt nie przedstawiał zapewne problemu.

Osady bogaczewskie w regionie Salętu położone były na niewysokich wzgórzach o łagodnych stokach, o wysokości względnej od kilku do 10 m powyżej powierzchni jeziora. Nie jest to jednak regułą, bowiem osada w Bożem zajmowała płaski obszar, wyniesiony kilkadziesiąt metrów ponad poziom sąsiedniego strumienia.

Wszystkie osady w okolicach jeziora Salęt należały najprawdopodobniej do typu osiedli otwartych, nieobronnych. Na żadnym z nich nie odkryto obiektów i materiałów świadczących o celowym tworzeniu konstrukcji obronnych typu wały, fosy czy palisady. Również sama lokalizacja stanowisk sugeruje, że przy wyborze miejsca na osadę raczej nie kierowano się zaletami obronnymi.

Wyszembork, stanowisko I
Prace wykopaliskowe prowadzone na rozległym półwyspie rozdzielającym wody Małego i Wielkiego Salętu to pierwsze polskie powojenne badania archeologiczne w dawnych Prusach Wschodnich. Znacznych rozmiarów osada została odkryta w tym miejscu przez J. Antoniewicza w 1949 r. Stanowisko zajmuje południową część półwyspu. Jest to jedno z najbardziej dogodnych osadniczo miejsc w regionie. Poza pojedynczymi znaleziskami z młodszej epoki kamienia (neolit), odkryto tu zniszczone groby z epoki brązu (kultura łużycka), a także osady z okresu wpływów rzymskich (kultura bogaczewska) i wędrówek ludów (grupa olsztyńska). Śladem tych osad były przede wszystkim liczne, wykopane przy domostwach jamy gospodarcze i śmietniskowe, a także ślady samych domostw wskazujące na ich słupową konstrukcję. Charakterystyczny kształt garnków ludności kultury bogaczewskiej z okresu wpływów rzymskich pozwolił wydzielić w materiale archeologicznym naczynia  ,,typu Wyszembork’’, co jest trwałym śladem prowadzonych tu badań.

Wyszembork, stanowisko II - miejsce kultu z wczesnej epoki żelaza.
Cmentarz sprzed ponad 2 tys. lat.
Stanowisko II w Wyszemborku położone jest północnej części rozległego półwyspu a w rzeczywistości wyspy na jeziorze Salęt, połączonej obecnie z lądem płytkim brodami i sztucznym nasypem przez który przebiega droga łącząca miejscowość Szestno z Wyszemborkiem. Prowadzone tu od 1995 roku wykopaliska archeologiczne, w ramach badań okolic jeziora Salęt ujawniły liczne zabytki związane z zamieszkującą na obszarze Warmii i Mazur prawdopodobnie od VI w. p.n.e. ludnością kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Ludność ta chowała swych zmarłych spalonych, w naczyniach umieszczanych na brukach kamiennych i wewnątrz skrzyń, w otaczanych często kamiennymi kręgami nasypach kurhanowych. W świetle dotychczasowych znalezisk stanowisko II w Wyszemborku datować należy na okres od III do I w. p.n.e.

Paleniska
Prezentowane stanowisko dostarczyło bardzo istotnych informacji dotyczących świata obrzędowości i kultu. Większość odnajdywanych w jego obrębie obiektów stanowią okazałe, owalne w planie paleniska, o długości dochodzącej do 4 m i szerokości około 2 m. Ich dno wypełniał zazwyczaj bruk kamienny, na którym spoczywała warstwa spalenizny, wraz z naczyniami. Wewnątrz warstwy tkwiły bardzo liczne, zwęglone ziarna zbóż oraz spalone i niespalone kości zwierzęce oraz ludzkie. Wśród kości zwierzęcych wyróżniono szczątki bydła, owcy/kozy, konia pochodzące głównie z czaszek oraz kończyn. Wśród kości ludzkich, pochodzących łącznie od 12 osobników, znalazły się szczątki należące do kilku osób dorosłych i przede wszystkim dzieci. Kości spalone, stanowią najprawdopodobniej pozostałość po odbywających się tu obrzędach ciałopalenia zanim zwłoki trafiły do wspominanych już kurhanów. Często też, w obrębie palenisk dokonywano innych obrzędów religijnych. W tym celu palono czaszki i kończyny zwierząt, a także ziarna zbóż. Całość umieszczano następnie wraz z wieloma naczyniami w specjalnie przygotowanych dołach ofiarnych. W omawianych obiektach składano również biżuterię i narzędzia: bransolety, naszyjniki, kolczyki z brązu, zausznice a także paciorki szklane, gliniane przęśliki i żelazne nożyki.

Unikatowym w tym kontekście jest znalezisko 4 kompletnych zausznic. Przedmioty te odkryte zostały w palenisku zawierającym kości zwierzęce oraz ludzkie, w pojedynczym ustawionym do góry dnem naczyniu.  Zabytki te należą do najbardziej okazałych z terenów ziem polskich z wczesnej epoki żelaza. Wykonane zostały najprawdopodobniej na miejscu.

Zarówno paleniska, doły ofiarne jak i obiekty mieszkalne - ziemianki znajdowały się w jednej linii, równolegle do  najbardziej zagadkowego obiektu - rowu ciągnącego się na długości blisko 160 m. Rów otaczał obiekty jedynie od północy, wschodu i południa nie dochodząc do brzegów jeziora. Nie mógł więc pełnić funkcji obronnej. Stanowił granicę oddzielającą święte miejsce od zwykłego ludzkiego świata. Do niego również wrzucano pozostałości po obrzędach, pogrzebach, a więc szczątki spalonego drewna ze stosów i ognisk obrzędowych, stłuczone podczas uczt naczynia. Funkcję tę potwierdzają analogie z większości obiektów kultowych z terenów ówczesnej Europy. Z obszaru stanowiska pochodzą również nieliczne obiekty oraz zabytki z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów. Pozostałością z tej fazy osadniczej są  pochówki końskie.

Ponowny rozkwit miejsce to przeżywało między X a XII wiekiem, kiedy równolegle do niedalekiego grodziska w Czarnym Lesie funkcjonowała tu zapewne  osada galindzka. Z tymi czasami związane są znaleziska miniaturowego toporka - zawieszki, importowanego ze Skandynawii, a także inne przedmioty codziennego użytku: piły, siekiery, ciosła. Ze względu na wielowiekowe osadnictwo oraz bogactwo materiałów zabytkowych stanowisko II w Wyszemborku stanowi ważny element kompleksowych badań jeziora Salęt.

Wyszembork, stanowisko IV
Odkryte zostało w 1974 r. w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych wokół jeziora Salęt. Jerzy Okulicz-Kozaryn rozpoczął tu systematyczne badania wykopaliskowe, kontynuowane do 1978 r. Po kilku latach (1987 r.) prace wznowił tu Wojciech Nowakowski, który powrócił do Wyszemborka w 1993 r. Od tego czasu wykopaliska trwały tu nieprzerwanie do 1999 r.

Jest to cmentarzysko ciałopalne kultury bogaczewskiej z okresu wpływów rzymskich i grupy olsztyńskiej z okresu wędrówek ludów. W 1975 r. odkryto na cmentarzysku prawie 600 obiektów: groby ciałopalne z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów (stanowisko IVa) oraz paleniska i jamy zasobowe (stanowisko IVb) z okresu wędrówek ludów.

Dawne centrum regionu
Wyszembork, stanowisko IVa

Badania prowadzone przez Jerzego Okulicza-Kozaryna (1975-1978), Wojciecha Nowakowskiego (1987-1988 i 1993-1994) i Pawła Szymańskiego (1995-1999)

Pierwsza wzmianka o cmentarzysku w Wyszemborku pochodzi z 1936 r. i dotyczy „przedhistorycznych skorup z jednego miejsca przy cmentarzu” na wschodnim brzegu jeziora Salęt. Jednak badania wykopaliskowe rozpoczęły się tam dopiero w 1975 r., kiedy to J. Okulicz-Kozaryn rozpoczął prace przy niszczonym przez żwirownię skraju stanowiska. Działania te były początkiem wielosezonowej, jednej z najdłuższych i z dzisiejszej perspektywy patrząc wręcz legendarnej kampanii wykopaliskowej w historii Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

W efekcie cmentarzysko w Wyszemborku jest obecnie jednym z niewielu w całości przebadanych po II wojnie światowej stanowisk archeologicznych na Mazurach. Odkryto tu łącznie 395 obiektów, w zdecydowanej większości grobów ciałopalnych. Najstarsza faza użytkowania cmentarzyska przypada na czasy kultury łużyckiej z epoki brązu i kultury kurhanów zachodniobałtyjskich z wczesnej epoki żelaza i reprezentowana jest przez 46 pochówków umieszczonych w 24 grobach zbiorowych. Większości z nich towarzyszyły różne konstrukcje kamienne, takie jak obstawy, skrzynie czy duże prostokątne bruki. Na brukach ustawiano po kilka popielnic lub przepalone kości rozsypywano bezpośrednio na kamieniach. W części grobów urny obstawiono kolejną warstwą kamieni, natomiast skupiska kości przykrywano także płytami kamiennymi.

Jednak najwięcej z grobów – 242, zostało założonych w tym samym miejscu po kilkuset latach przerwy przez ludność kultury bogaczewskiej z okresu wpływów  rzymskich. Schyłkowa faza wykorzystywania nekropoli w Wyszemborku przypada na okres wędrówek ludów i reprezentowana jest przez 107 grobów założonych przez ludność grupy olsztyńskiej. W fazie tej cmentarzysku towarzyszyło rozległe pole, na którym zarejestrowano około 200 jam i palenisk związanych z funkcjonującą nieopodal osadą (stanowisko IV b).

Przedstawione datowanie oznacza, że (pomijając najstarszą łużycką i wczesnożelazną’’ fazę użytkowania stanowiska)  wyszemborskie cmentarzysko funkcjonowało nad brzegiem Salętu przez ponad 600 lat: od I do VI (a nawet VII) w. po Chr. Obsługiwało wówczas niezbyt liczną, ale mieszkającą od pokoleń w tym samym miejscu grupę, zapewne połączoną więzami rodowymi. Do najciekawszych znalezisk należą szkieletowe pochówki koni z późnego okresu wpływów rzymskich i późnego okresu wędrówek ludów (w jednym przypadku zarejestrowano też unikatowy, podwójny pochówek koński). Takie zarezerwowane były tylko dla lokalnej elity.
.
Ile znaleziono pochówków i jak długo żyli dawniej ludzie?
W ciągu trzynastu sezonów wykopaliskowych odkryto w sumie około 395 obiektów pradziejowych. Spośród nich 242 określono jako groby kultury bogaczewskiej (zawierały one przynajmniej 266 pochówków), 46 jako groby kultury łużyckiej, a 107 jako obiekty grupy olsztyńskiej.

Cmentarzysko w Wyszemborku zostało przebadane wprawdzie w całości, ale ze względu na dość znaczne zniszczenia nie ustalono dokładnie liczby pochowanych tu pierwotnie zmarłych. Na podstawie badań stwierdzono, że długość życia jednego pokolenia wynosiła ok. 25 lat. Interesującym zjawiskiem jest obecność w Wyszemborku szkieletowych grobów końskich.

Wyszembork , stanowisko  V
Badania  IAUW  prowadzone  przez  Pawła  Szymańskiego  (1995 - 1999)

Osada  została  odkryta  w  latach  70. XX w., a  następnie dokładniej  zlokalizowana  w  latach  1993 - 1994. Położona  na  półwyspie  we  wschodniej  części  jeziora Salęt, oddalona  jest  od  cmentarzyska  w  Wyszemborku  (stanowisko IVa)  o  około  400 m.  Okazało  się  też,  że to  dogodnie  położone  osadniczo  miejsce  było  użytkowane  w  różnych  czasach:  we  wczesnej  epoce  żelaza  osiedliła  się  tutaj  ludność  kultury  kurhanów  zachodniobałtyjskich,  w  okresie  wpływów  rzymskich  ludność  kultury  bogaczewskiej,  zaś  w  okresie  wędrówek  ludów  grupy  olsztyńskiej.
Z  pierwszej  fazy  funkcjonowania  osiedla  pochodzi  13  obiektów  i  niewielka  liczba  zabytków.  Wśród  nich  były  charakterystyczne  naczynia  z  półkulistym  dnem,  a  jedynym metalowym  przedmiotem  z  tego  czasu  okazał  się  znaleziony  na  powierzchni  ziemi  fragment   brązowej  bransolety. Ceramika  z  okresu  wpływów  rzymskich  charakteryzowała  się  z  kolei  znaczną  różnorodnością  form. Obok  tzw.  ceramiki „stołowej”  czyli  eleganckich  naczyń  o  cieńszych  ściankach  i  wygładzonej  powierzchni,  występowały   też  liczne  pozostałości  naczyń  zaliczanych  do  ceramiki  „kuchennej”.  W  tej  grupie  przeważały  garnki  o  prostej  formie,  należące  do  lokalnego  typu  Wyszembork.  Z  najmłodszych  obiektów  grupy  olsztyńskiej   pochodziły  natomiast m.in. fragmenty  bardzo  charakterystycznych  dla  tych  czasów  glinianych  pucharków  na  pustej   nóżce  oraz  naczyń  zdobionych  stempelkami.
W  materiale  ze  stanowiska  widoczny  jest  więc  przegląd  licznych  typowych  form  osadowych  naczyń  mazurskich,  występujących  na  przestrzeni  ponad  pół  tysiąca  lat.  Reprezentowane  są  tu  także  nieomal  wszystkie  sposoby  zdobienia  naczyń,  wykańczania  ich  powierzchni  i  stosowania  różnych  rozwiązań  stylistycznych  i  technologicznych.  

Dla  pradziejowych  i  starożytnych  stanowisk   archeologicznych,  w  których  dominującym  rodzajem   odnajdowanych  zabytków  są  zawsze   skorupy,  seria  rozpoznanych  naczyń  z  Wyszemborka  jest  często  jednym  z  najlepszych  punktów  odniesienia.

Wyszembork po podboju krzyżackim
Kopiec wartowniczy położony jest na przesmyku znajdującym się między jeziorami Salęt Duży i Salęt Mały. Obiekt znajduje się w pobliżu szosy z Wyszemborka do Szestna. Jest to budowla ziemna o wysokości ok. 3 m posiadająca znaczne wgłębienie w centrum, co skłania do przypuszczenia, że jest ono pozostałością po dawnej wieży wartowniczej. Posiada on kształt elipsy o rozmiarach 15 x 11 m. Kopiec użytkowany był w okresie średniowiecza. Źródło: http://grodziska.eu/galindia/

Wykopaliska archeologiczne w okolicy Wyszemborka
Boże, stanowisko I
Niewielkie, silnie zniszczone grodzisko, położone na północ od wsi Boże. Badania prowadził tu w 1997 r. Tomasz Nowakiewicz. Odkryto tu m.in. kamienne podwaliny budynku o charakterze mieszkalnym - być może pruskiej "wysokiej wieży". Grodzisko, wraz z towarzyszącą mu od wschodu osadą otwartą pełniło prawdopodobnie rolę prestiżowej siedziby galindzkiego możnowładcy. Datowane na 2 poł. X-X/XI w.

Boże, stanowisko IX
To znajdujące się w obrębie wsi Boże (na zachód od kaplicy) relikty budowli krzyżackiej - przypuszczalnie niewielkiej wieży obronnej. Funkcjonowała ona po zasiedleniu tych terenów przez Zakon w 2 poł. XIV w., lub też na początku następnego stulecia. Nazwa zwyczajowa, używana przez członków Ekspedycji Galindzkiej to "Vikingburg" (od piwa o niepowtarzalnym smaku, marki "Viking", które można było nabyć drogą kupna we współczesnym miejscowym sklepie...).

Brodzikowo
W 1896 r. na zachód od Brodzikowa (d. Marienhof) odkryty został przypadkowo unikatowy dla naszych terenów, ważący prawie  1 kg skarb ośmiu srebrnych bransolet i naramienników. Chronologię tego depozytu umieszczano w szerokich ramach czasowych: od końca X w. po XIII stulecie. Ustalono, że większość ozdób powstała na początku XI w., sam skarb zaś został zakopany w ciągu 2-3 ćw. tego stulecia (najpewniej ok. 1050 r.).

Ptasia Wyspa
To duża, prawie hektarowa wyspa znajdująca się w północnej części jeziora Salęt, na tzw. Małym Salęcie. Niegdyś wykorzystywana jako pastwisko, od wielu lat jest miejscem gromadzenia się ptactwa wodnego (głównie mewy i rybitwy). Badania prowadzone są tu z przerwami od 1978 r. Ustalono, że pierwsze ślady osadnictwa na Ptasiej Wyspie sięgają neolitu i wczesnej epoki brązu. W tym okresie wyspa stanowiła dogodne miejsce dla krótkotrwałych obozowisk ludności, co potwierdzają niezbyt liczne fragmenty naczyń ceramicznych, zabytki kamienne oraz krzemienne znajdowane w warstwie kulturowej. Bliskość brzegu (ok. 150 m), znaczne wypiętrzenie wyspy (do 8 m) i naturalna obronność sprawiły, że stała się ona bardzo atrakcyjnym miejscem osadniczym dla ludności zamieszkującej okolicę u schyłku epoki brązu i przez cały okres "wczesnożelazny". Stałe osadnictwo na Ptasiej Wyspie związane jest z pobytem ludności kultury łużyckiej (tzw. grupa warmińsko-mazurska), jednak najintensywniej stanowisko zasiedlone było we wczesnej epoce żelaza przez ludność kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Z tych okresów pochodzą bardzo liczne fragmenty naczyń oraz zabytki kamienne (rozcieracze, osełki, żarna), ciężarki do sieci rybackich, ozdoby oraz zabytki krzemienne.

Ruska Wieś, stanowisko XIII
Niewielka osada rybacka, zlokalizowana jest nad północnym brzegiem jeziora Salęt (tzw. Małego Salętu). Stanowisko zostało odkryte w czasie badań powierzchniowych, wiosną 1996 r. Osada w Ruskiej Wsi była zapewne elementem zaplecza centralnego punktu miejscowej sieci osadniczej - galindzkiego grodziska w Szestnie-Czarnym Lesie. Osada datowana jest w szerokich ramach chronologicznych XI-XIII w.

Uwaga! Prezentowane materiały nie są przewodnikami dla poszukiwaczy historycznych zabytków, lecz mają na celu promowanie wiedzy o grodziskach poprzez edukację. Informujemy, że osoby przyłapane na niszczeniu obiektów zabytkowych zgodnie z art. 108 ustawy o ochronie zabytków i opieki nad zabytkami podlegają karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. Na podstawie art. 111 powyższej ustawy może nastąpić konfiskata urządzeń do poszukiwania.